Уикипедия

Аграризм

ауыл қоғамын қолдайтын идеология, саяси философия

Аграризм — табиғи ауыл шаруашылығын, отбасылық егіншілікті, кең таралған меншікті және саяси орталықсыздандыруды алға тартқан әлеуметтік және саяси философия.[1][2] Аграризмді ұстанушылар жергілікті қауымдастықтың дәстүрлі байланыстарын қалалық заманауилыққа қарағанда жоғары бағалайды.[1] Аграрлық саяси партиялар кейде қоғамдағы байларға қарсы фермерлер мен кедей диқандардың құқықтары мен тұрақтылығын қолдауды мақсат етеді.[3]

Философиясы өңдеу

Кейбір ғалымдар аграризмді ауыл қоғамын қалалық қоғамнан, ал тәуелсіз фермерді ақылы жұмысшыдан жоғары бағалайды және егіншілікті идеалды әлеуметтік құндылықтарды қалыптастыра алатын өмір салты ретінде қарастырады.[4] Ол қала өмірінің күрделілігінен гөрі қарапайым ауыл өмірінің артықшылығын көрсетеді. Мысалы, М. Томас Индж (ағыл.)қаз. аграризмді келесі негізгі қағидалар арқылы анықтайды:[5]

  • Егіншілік — толық тәуелсіздік пен өзін-өзі қамтамасыз етуді ұсынатын жалғыз кәсіп;
  • Қала өмірі, капитализм және технология тәуелсіздік пен абыройды жояды және жамандық пен әлсіздікті тудырады;
  • Ауылшаруашылық қауымдастығы, еңбек және кооперация бірлестігімен үлгі қоғам болып табылады;
  • Фермер әлемдік тәртіпте берік, тұрақты ұстанымға ие. Оларда психологиялық және мәдени тұрғыдан пайдалы «тұлғаға сезімі, тарихи және діни дәстүрге сезімі, нақты отбасына, жерге, аймаққа қатыстылық сезімі бар»;
  • Топырақты өңдеу «оның ішінде жағымды рухани игілікке ие» және одан өсіруші «ар-намыс, ер-азаматтық, өз-өзіне сенімділік, батылдық, имандылық, қонақжайлылық» сияқты қасиеттерді бойына сіңіреді. Олар табиғатпен тікелей байланыстан және табиғат арқылы Құдаймен жақынырақ қарым-қатынастан туындайды.

Белгілі аграрлық партиялар өңдеу

Шаруалар партиялары алғаш рет Шығыс Еуропада 1860–1910 жылдар аралығында пайда болды, бұл кезде коммерциялық ауыл шаруашылығы мен әлемдік нарықтық күштер дәстүрлі ауылдық қоғамды бұзды да, теміржол және өсіп келе жатқан сауаттылық жылжымалы ұйымдастырушылардың жұмысын жеңілдетті. Аграрлық партиялар ірі иеліктердегі жерді жұмыс істейтіндер арасында қайта бөлу үшін жер реформасын жақтады. Олар сондай-ақ ауыл кооперативтеріне егін сатудан түскен пайданы жергілікті қолдарда ұстауды және қажетті жақсартуларды жазу үшін несиелік мекемелерді талап етті. Шаруалар партиялары көбіне сонымен қатар ұлтшыл партиялар да болды, өйткені шаруалар көбінесе өз жерлерін түрлі этникалық помещиктердің игілігіне жұмыс істеді.

Бірінші дүниежүзілік соғысқа дейін шаруа партиялары билікте өте сирек болды, бірақ кейбіреулері соғыс аралық кезеңде, әсіресе Болгария мен Чехословакияда ықпалды болды. Біраз уақыт, 1920–1930 жылдары Болгария, Чехословакия, Польша, Сербиядағы шаруалар партияларының негізінде Жасыл Интернационал (Халықаралық аграрлық бюро (ағыл.)қаз.) болды. Ол ең алдымен сол жақта аграризм және социализммен күрес идеяларын тарататын, оң жақта помещиктермен күресетін ақпараттық орталық ретінде қызмет етті және ешқашан маңызды іс-шараларды бастамады.

Еуропа өңдеу

Болгария өңдеу

Болгарияда салықтарға қарсы тұру және кооперативтер құру мақсатында 1899 жылы Болгар диқаншылық ұлттық одағы (БЗНС) ұйымдастырылды. БЗНС 1919 жылы билікке келіп, көптеген экономикалық, әлеуметтік және құқықтық реформаларды енгізді. Алайда консервативтік күштер 1923 жылғы төңкеріс кезінде БНЗС-ті басып-жаншып, оның жетекшісі Александр Стамболийскийді (1879–1923) өлтірді. БНЗС 1989 жылға дейін коммунистік қуыршақ тобы болды да, кейін партия ретінде қайта құрылды.

Ирландия өңдеу

XIX ғасырдың аяғында Ирланд ұлттық жер лигасы Ирландиядағы помещиктер жүйесін жоюға және жалға алушы фермерлерге олар жұмыс істеген жерге иелік етуге мүмкіндік беруді мақсат етті. 1878–1909 жылдардағы «Жер соғысы (ағыл.)қаз.» Ирландияның жер актілеріне әкеліп соқты да, жер рентасын тоқтатылды және жер фермерлер арасында қайта бөлінді.

Тәуелсіздік алғаннан кейін пайда болған Ирланд Еркін мемлекетінде Фермерлер партиясы (ағыл.)қаз. 1922 жылдан бастап жұмыс істеді, 1932 жылы Ұлттық орталық партиясына (ағыл.)қаз. қосылды. Оны негізінен Ирландияның шығысындағы ауқатты фермерлер қолдады.

1938 жылы Кланн на Талуан (ирл. Clann na Talmhan; Жер жанұясы; Ұлттық ауылшаруашылық партиясы деп те аталады) құрылды. Олар мелиорацияға, орман өсіруге, әлеуметтік демократияға және тарифтік реформаларға қолдау көрсетіп, батыстың кедей ұсақ шаруашылықтарына көбірек көңіл бөлді. Олар Джон Костелло билігінің 1948–1951 және 1954–1957 жылдарында басқарушы коалициясының бір бөлігін құрады. 1960 жылдардағы экономиканың жақсаруы фермерлердің басқа партияларға дауыс бергенін және 1965 жылы Кланн да Талуанның таратылғанын көрді.

Қазақстан өңдеу

Қазақстанда бастапқыда коммунистік ұйым болған Шаруалар одағы тәуелсіз Қазақстандағы алғашқы аграрлық партиялардың бірі болды да, 1994 жылғы парламенттік сайлауда төрт орынға ие болды.[6][7] 1999 жылы Ромин Мәдинов басқаратын Қазақстан аграрлық партиясы құрылды, ол ауыл шаруашылығы жерлерін жекешелендіруді, ауыл инфрақұрылымын дамытуды, сондай-ақ аграрлық экономикадағы салық жүйесін өзгертуді жақтады.[8] Партия 1999 жылғы парламенттік сайлауда Мәжілісте үш мандатқа ие болды да, сайып келгенде Қазақстан азаматтық партиясымен бірігіп, үкіметті қолдайтын Еңбекшілердің аграрлық-индустриялық одағы (ЕАИО) блогын құрады, оны 2004 жылғы парламент сайлауы барысында Мәдинов басқарды да, сайлау нәтижесінде блок 11 мандат жеңіп алды.[9][10] Осыдан кейін блок қысқа өмір сүрді, өйткені ол 2006 жылы билеуші Нұр Отан партиясымен бірікті.[11]

Кейінгі жылдары Қазақстандағы бірнеше басқа партиялар, соның ішінде Аманат, Адал және Respublica кіретін үлкен қазақ ауылындағы демографиялық базаға жүгіну үшін өз бағдарламаларында аграрлық саясатты қабылдады.[12][13][14]

2000 жылдардың соңынан бастап «Ауыл» халықтық-демократиялық патриоттық партиясы Қазақстандағы ең ірі және ықпалды аграрлық-бағдарлы партия болып қала береді, мысалы оның президенттікке кандидаты Жигули Дайрабаев 2022 жылғы президенттік сайлауда 3,4% дауыс жинап, екінші орынға шықты.[15] 2023 жылғы парламенттік сайлауда Ауыл ХДПП Мәжілісте тоғыз мандат жеңіп алып, алғаш рет парламентке түсті.[16] Партия тозып бара жатқан ауылдарға, ауылды дамыту мен агроөнеркәсіптік кешенге, ауыл тұрғындарын әлеуметтік қамтамасыз ету мәселелеріне қатысты мәселелер көтеріп, Қазақстанда жүргізіліп жатқан ауыл көшіне дәйекті түрде қарсылық білдірді.[17]

Мажарстан өңдеу

Мажарстанда 1908 жылы алғашқы ірі аграрлық партия, ұсақ қожалықтар партиясы құрылды. Партия 1920 жылдары үкімет құрамына кірді, бірақ үкіметтегі ықпалын жоғалтты. Жаңа партия, 1930 жылы жерді қайта бөлудің кең ауқымды бастамаларын білдіретін түбегейлі бағдарламасымен Тәуелсіз шағын фермерлер, аграрлық жұмысшылар партиясы құрылды. Олар бұл бағдарламаны Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін басқа коалициялық партиялармен бірге жүзеге асырды. Алайда 1949 жылдан кейін бірпартиялық жүйе енгізілгенде партия заңсыз деп танылды. Олар 1990–1994 және 1998–2002 жылдары қайтадан үкімет құрамына кірді, содан кейін олар саяси қолдаудан айырылды. Заманауи Мажарстандағы билеуші Фидес партиясының өзінің аграрлық фракциясы бар және партия жалпы 2010 жылдан бері аграрлық қызығушылықты алға жылжытып келеді, қазір шағын фермерлерге қарсы үлкен отбасылық фермаларды қолдауға баса назар аударылады.

Скандинавиялық елдер өңдеу

 
Скандинавиялық аграрлық партиялардың саясаты да, негізгі символы ретінде төрт жапырақты беделерді қолдануы да ұқсас.
Толық мақаласы: Солтүстік аграризм

Скандинавиялық аграрлық партиялар — Солтүстік Еуропа елдеріне тән аграрлық саяси партиялар. Өздерін саяси спектрдің орталығында орналастыратын бұл партияларды әдеттегі саяси идеология бойынша жіктеу қиын.

Бұл партиялар социалистік емес және әдетте шағын бизнеске, ауылдық мәселелерге және саяси орталықсыздандыруға біраз назар аударады да, кейде Еуропа одағына күмәнмен қарайды. Партиялардың еркін нарық пен экологияға қатысты көзқарастары әртүрлі. Халықаралық деңгейде олар көбінесе Еуропа үшін либералдар мен демократтар альянсына, не Либералдық интернационалға кіреді.

Украина өңдеу

Украинада Олег Ляшконың Радикалды партиясы елді олигархтардан «айыр ұстап» арылтуға уәде берді.[18] Партия бірқатар дәстүрлі солақай ұстанымдарды (прогрессивті салық құрылымы, ауылшаруашылық жерлерін сатуға тыйым салу және заңсыз жер нарығын жою, денсаулық сақтау саласына бюджеттік шығындарды он есе арттыру, әрбір ауылда алғашқы медициналық-санитарлық орталықтар құру)[19] жақтайды және оларға ұлтшылдық қосады.[20]

Ұлыбритания өңдеу

Франция өңдеу

Франциядағы Аңшылық, балық аулау, табиғат, салт-дәстүрлер партиясы — 2002 жылғы Франциядағы президенттік сайлауда 4,23% шыңына жеткен ұстамды консервативті, аграрлық партия. Ол кейінірек Францияның негізгі консервативті партиясы — Халықтық қозғалыс үшін одақпен байланысты болды. Жақында Жан Лассальдың Резистондар! қозғалысы аграризм идеяларына жақын болғанын айтқан.

Чехословакия өңдеу

Чехословакияда Фермерлер және шаруалар партиясы бес партиялық pětka коалициясының серіктесі ретінде парламенттегі билікті жиі бөлісті. Партия жетекшісі Антонин Швегла (1873–1933) бірнеше рет премьер-министр болды. Коалиция орта тап сайлаушыларына жету үшін өзінің бастапқы аграрлық базасынан шығып кетті. Партияға Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Ұлттық майдан тыйым салды.

Океания өңдеу

Аустралия өңдеу

Аустралия Ұлттық партиясы (бұрынғы Елдік партия) 1920 жылдан 1970 жылдарға аграризмның өз нұсқасын жариялады, ол оны «жерге деген назар» (ағылш. countrymindedness) деп атады. Мақсаты — мал бағушылардың және ұсақ фермерлердің мәртебесін көтеру және оларға негізделген субсидиялар.[21]

Жаңа Зеландия өңдеу

Жаңа Зеландия либералдық партиясы өзінің гүлденген кезінде (1891–1912) аграрлық бағытты агрессивті түрде алға тартты. Бұл кезде Ұлыбританияны жер иеленушілері мен ақсүйектері басқарды. Жаңа Зеландияда ешқашан ақсүйектер болған емес, бірақ оның бай жер иелері 1891 жылға дейін негізінен бүкіл саясатты басқарып отырды. Либералдық партия өзі «популизм» деген саясат арқылы бұл жүйені өзгертуді көздеді. Либералдардың стратегиясы либералдық идеалдарды қолдайтын ұсақ жер иеленуші фермерлердің үлкен тобын құру болды. Либералдар басқарған жаңазеландиялық үкімет сонымен қатар кәрілік зейнетақысы сияқты кейінгі әлеуметтік мемлекеттің негізін құрды және өндірістік дауларды шешу жүйесін әзірледі, оны кейін жұмыс берушілер де, кәсіподақтар да қабылдады. 1893 жылы ол әйелдерге дауыс беру құқығын беріп, Жаңа Зеландияны әлемдегі бұл жасаған бірінші елге айналдырды.

Солтүстік Америка өңдеу

Америка Құрама Штаттары да, Канада да ХХ ғасырдың басында аграрлық бағыттағы партиялардың өсуін көрді, өйткені экономикалық қиындықтар фермерлік қауымдастықтарды саяси белсенді болуға итермеледі. Аграрлық наразылыққа әртүрлі жауаптар негізінен осы жаңадан қуатталған ауылдық фракциялар өндіретін билік бағытын анықтады деп ұсынылды. Әлеуметтанушы Барри Эйдлиннің айтуынша:

Америка Құрама Штаттарында демократтар фермерлер мен жұмысшылардың наразылығына кооптивтік жауап қабылдап, сол сайлау округтерін Жаңа келісім коалициясына біріктірді. Канадада екі негізгі партия да мәжбүрлеу шараларын қабылдады да, бұл сайлау округтерін саяси жағынан шеттетілді және тәуелсіз солшылдар үшін қолжетімді қалдырды. одақ.

Дереккөздер өңдеу

  1. ↑ a b Agrarianism | Definition, Ideals, History, & Proponents | Britannica  (ағыл.). Britannica. Тексерілді, 13 сәуір 2024.
  2. ↑ AGRARIANISM definition and meaning | Collins English Dictionary  (ағыл.). Collins English Dictionary. Тексерілді, 13 сәуір 2024.
  3. ↑ Agrarianism Definition & Meaning - Merriam-Webster  (ағыл.). Merriam-Webster Dictionary. Тексерілді, 13 сәуір 2024.
  4. ↑ Thompson, Paul. 2010. "Interview Eighteen" in Sustainability Ethics: 5 Questions Ed. Ryne Raffaelle, Wade Robinson, and Evan Selinger. United States: Automatic Press
  5. ↑ M. Thomas Inge Agrarianism in American Literature  (ағыл.). xroads.virginia.edu. Мұрағат көшірмесі 17 шілденің 2017 Wayback Machine мұрағатында
  6. ↑ Wilson, Andrew Посткеңестік әлемдегі жалған демократияны көрсетіп тұратын виртуалды саясат = Virtual Politics Faking Democracy in the Post-Soviet World — Йель университетінің баспасы, 2005. — Б. 106. — ISBN 0-300-09545-7.
  7. ↑ Buyers, Lydia M. Саяси және Экономикалық Мәселелер назарындағы Орталық Азия = Central Asia in Focus Political and Economic Issues — Нью-Йорк: Nova Science Publishers, Inc., 2003. — Б. 83. — ISBN 1-59033-153-2.
  8. ↑ Kassymova, Didar; Kundakbayeva, Zhanat; Markus, Ustina Қазақстанның тарихи сөздігі = Historical Dictionary of Kazakhstan — The Scarecrow Press, 2012. — Б. 19. — ISBN 978-0-8108--6782-6.
  9. ↑ Alibekov, Ibragim Kazakhstan: Election results harden opposition  (ағыл.). Refworld (27 September 2004). Мұрағат көшірмесі 20 наурыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
  10. ↑ Final Kazakh Election Results Announced  (ағыл.). Азаттық радиосы (5 October 2004). Тексерілді, 19 сәуір 2024.
  11. ↑ Pannier, Bruce Kazakhstan: Ruling Party Gets Even Bigger  (ағыл.). Азаттық радиосы (22 December 2006). Тексерілді, 19 сәуір 2024.
  12. ↑ Zhussupova, Aiman Political Parties Present Their Platforms Ahead of Majilis Election  (ағыл.). The Astana Times (9 December 2020). Тексерілді, 19 сәуір 2024.
  13. ↑ Satubaldina, Assel Closer Look at Kazakh Political Parties as They Prepare to Campaign  (ағыл.). The Astana Times (10 February 2023). Тексерілді, 19 сәуір 2024.
  14. ↑ Tzanov, Metodi Kazakhstan: Ruling Amanat dominates campaign, remains clear favourite  (ағыл.). Tellimer (14 March 2023).
  15. ↑ Kumenov, Almaz Kazakhstan: Tokayev wins election with ease amid general apathy  (ағыл.). eurasianet.org (21 November 2022). Тексерілді, 19 сәуір 2024.
  16. ↑ Temirgaliyeva, Arailym Six political parties admitted to Majilis  (ағыл.). Kazinform (27 March 2023). Тексерілді, 19 сәуір 2024.
  17. ↑ «Партия туралы»  (қаз.). auyl.kz. Ауыл ХДПП ресми сайты. Мұрағат көшірмесі 20 наурыздың 2023 Wayback Machine мұрағатында
  18. ↑ Wilson, Andrew Ukraine election: What to look for  (ағыл.). BBC News (24 October 2014). Тексерілді, 19 сәуір 2024.
  19. ↑ Kramar, Oleksandr The Communist Party May Be on Its Last Legs, But Social Populism is Still Alive  (ағыл.). Тиждень (23 October 2014). Тексерілді, 19 сәуір 2024.
  20. ↑ Herszenhorn, David M. With Stunts and Vigilante Escapades, a Populist Gains Ground in Ukraine  (ағыл.). The New York Times (25 October 2014).
  21. ↑ Wear, Rae online edition Countrymindedness Revisited  (ағыл.). Australian Political Science Association (1990). Мұрағат көшірмесі 23 шілденің 2011 Wayback Machine мұрағатында
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Аграризм&oldid=3329669» бетінен алынған