Америкалықтар

Америкалықтар — Америка халқын білдіретін ұжымдық термин, Америка Құрама Штаттарының жалпы халқы. 2009 жылы АҚШ халқы 307,9 миллион адамды құрады, бірақ 40 миллионға жуығы иммигранттар (заңсыз мигранттар туралы деректер қосылмаған). Американдықтар сондай-ақ Еуропада, Канадада, Мексикада және Ресейде тұрады. Америка Құрама Штаттарынан басқа, американдықтар мен американдық текті адамдар әлемнің көптеген елдерінде тұрады. Америка Құрама Штаттарынан тыс жерде американдық диаспораны құрайтын жеті миллионға жуық американдықтар тұрады деп есептеледі.

Америкалықтар
Ең көп таралған аймақтар
 АҚШ

308 млн.

 Мексика

738 000

 Канада

316 000

 Филиппин

250 000

Тілдері

ағылшын тілі, испан тілі

Діні

протестантизм, католицизм

Америка Құрама Штаттарының американдықтары тек елдің азаматтары ғана емес, сонымен қатар Солтүстік Америка жағалауларына әртүрлі уақытта келген әртүрлі этникалық және мәдени топтардың тегі бар халық. Американдықтардың ұлты мен мәдени ерекшеліктері олардың этникалық шығу тегіне, тұрғылықты жеріне және діни немесе әлеуметтік топтарға мүшелігіне байланысты.[1]

Тілі өңдеу

АҚШ-тың ресми тілі – ағылшын тілі. Азаматтардың көпшілігі дәстүрлі ағылшын тілінің ауызекі сөйлеу формасы ретінде пайда болған американдық ағылшын тілінде сөйлейді. Оны 215 млн. тұрғын пайдаланады (93,4%), испан тілі де кең таралған (12,3%) және басқа да азшылық тілдері. 322 әртүрлі этникалық топтар өздерінің ана тілдерінде сөйлейді. Ағылшын тілі мен белгілі бір этностың ана тілі қоспасы ретінде дамыған көптеген диалектілер бар.[2]

Діні өңдеу

Сенушілер негізінен протестанттар (баптистер, методистер және т.б.) – 46,5%, католиктер (20,8%), иудаизм (1,9%), мұсылмандар (0,9%), буддистер (0,7%), православтар (0,5%), көптеген секталар мен дәстүрлі емес культтерді ұстанушылар бар.[3]

Тарихы өңдеу

Бастапқыда Солтүстік Америкада ағылшын отарларының басым болуына байланысты еуропалық халықтың басым бөлігі Англия мен оның иеліктерінен келді. Бұл американдық колонияларда, содан кейін АҚШ-та ағылшын тілі мен мәдениетінің жетекші рөлін анықтады. Ағылшын дәстүрлері Америкада ерекше дамуға ие болды және басқа еуропалық халықтардың, сондай-ақ үндістер мен африкалықтардың мәдени ықпалына ұшырады, бұл аралас некелерге ықпал етті.

 
Нью-Йорктегі иммигранттар отбасы, 1929 ж
 
Вирджиниядағы құл аукционы, 1861 ж

Америкалықтар халық ретінде 1775-83 жылдардағы тәуелсіздік соғысынан кейін қалыптаса бастады. 19 ғасырдың басында ел үш экономикалық-географиялық және мәдени аймаққа: сауда-өнеркәсіптік, фермерлік Солтүстікке, құл иеленуші Оңтүстікке, қоныс аударушы Батысқа жіктелді. 1- ғасырдың ортасында АҚШ-қа Еуропадан қоныс аударушылар тасқыны үдей түсті. 19 ғасырдың ортасына қарай Еуропадан АҚШ-қа ондаған жылдар бойы жалғасып келе жатқан шаруалардың, қолөнершілер мен жұмысшылардың ағыны жаппай сипатқа ие болды. Иммигранттар (негізінен ирландтар мен немістер) 1860 жылы халықтың 13-14% құрады. Олардың көпшілігі өнеркәсіп және көлік қызметкерлеріне айналып, ең ауыр және аз төленетін жұмыстармен айналысып, күнделікті кемсітушілікке ұшырады. Аз бөлігі ауыл шаруашылығында жұмыс істеді. 1846-48 жылдардағы Мексика соғысы нәтижесінде Мексикадан тартып алынған жерлердің тұрғындары – мексикалықтар (испан-үнді метистері және испандардың ұрпақтары), сонымен қатар үнді халықтары АҚШ халқына қосылды.

1861-65 жылдардағы Азамат соғысы Америка мемлекетінің нығаюына, Америка ұлтының жаңарған этникалық құрамында шоғырлануына және қара нәсілді құлдардың азат болуына әкелді. 19-шы ғасырдың аяғы мен 20-шы ғасырдың басында Америка Құрама Штаттарында қатыгез нәсілдік сегрегация мен этникалық кемсітушілік жүйесі дамыды. Америка Құрама Штаттарындағы экономикалық дамудың жылдам қарқынымен ынталандырылған иммиграция күрт өсті. Оны Оңтүстік және Шығыс Еуропадан – Италиядан, Ресей және Австро-Венгрия империяларынан және т.б. келген адамдар билей бастады. 1910 жылы иммигранттар мен олардың балалары Америка Құрама Штаттарының ақ нәсілді халқының 40% дерлік құрады.

20 ғасырдың 20-жылдарында АҚШ-та иммиграциялық заңдар қабылданды, олар елге кіруді шектеді және иммигранттарды олардың нәсіліне және ұлтына қарай таңдады. АҚШ-қа еркін кіру дәуірі аяқталды. Осыдан кейінгі этникалық құрамның салыстырмалы тұрақтануы ассимиляциялық процестердің тереңдеуіне және этносаралық шоғырланудың күшеюіне әкелді.

Американдықтарды құрайтын көптеген этникалық топтар, әдетте, өздерінің этникалық аумағына ие болмады және бір-бірімен араласып өмір сүрді. Бұған жедел урбанизация және ауыл тұрғындарының аралас қоныстануы ықпал етті.

Қазіргі иммиграциялық заңнамаға және ғылыми-техникалық революцияның қажеттіліктеріне сәйкес американдық тұрғындардың туыстарынан басқа АҚШ-қа кіруге артықшылықты құқықтарды ғалымдар, мамандар және т.б. Азия елдерінен (филипиндер, корейлер, қытайлар, вьетнамдықтар және т.б.), негізінен мамандардан келетін иммиграция күрт өсті.[4]

Кәсібі өңдеу

Америкалықтардың басым көпшілігі қалалар мен қала маңдарында тұрып, өнеркәсіппен және қызмет көрсету салаларымен шұғылданады. Америкада қызмет көрсету саласында қазірдің өзінде 102 миллион адам жұмыс істейді (тарихи рекорд) және бұл АҚШ пен Қытай арасындағы негізгі іргелі айырмашылық, мұнда білімсіз адамдар негізінен зауыттар мен фабрикалардағы станоктарда жұмыс істейді.

22,7 миллион американдық медицина саласында жұмыс істейді, 20,3 миллионы басқа бизнес секторларындағы кәсіпқойлар, 22,2 миллионы үкіметте жұмыс істейді. 14,6 миллионнан астам американдықтар өзін-өзі жұмыспен қамтыған және жұмыс берушілерге тәуелді емес. Бұл американдықтардың шағын бизнес пен жеке кәсіпкерлерге қысымның төмендігінің айғағы.[5]

Мәдениеті өңдеу

Америкалықтардың этникалық тарихының ерекшеліктерінде халықтық және кәсіби мәдениет тоғысқан.

Пасха, Рождество және Жаңа жыл - американдықтар өзінше тойлайтын және бір мезгілде басқа халықтарға ұқсас дәстүрлі мерекелер. Ризашылық күні – елдегі ең танымал мерекелердің бірі. Оны отбасымен дастархан басында дәстүрлі тағам - күркетауықпен тойлайды.

АҚШ-тың ресми мерекелері - Тәуелсіздік күні, Еске алу күні, Мартин Лютер Кинг күні, Еңбек күні, Президент күні және т.б. Бейресми мерекелер мен музыкалық фестивальдердің барлық түрлері де тойланады. Америка Құрама Штаттарында сайлауға дайындық кезінде сайлау науқандары да мереке және республикашылдар мен демократтар арасындағы текетірес кезінде өтетін тұтас шоулар сияқты. Дәстүрлі мереке – 17 наурызда Әулие Патрик күні, 31 қазанда Хэллоуин күні және әртүрлі ұлттардың, сондай-ақ этникалық азшылықтардың әртүрлі мерекелерінде атап өтіледі.[6]

Тұрмыс салты өңдеу

Американдықтардың басым көпшілігі қалалар мен қала маңындағы аудандарда. Туыстық жүйе ағылшын типінде. Америкалықтар өте мобильді. Қозғалыс негізінен батысқа, ішінара оңтүстік штаттарға бағытталған. Американдықтардың этникалық тарихының ерекшеліктері халықтық және кәсіби мәдениетте көрінеді. Қазіргі американдық мәдениет өмір салтын жаппай стандарттаумен және оны коммерцияландырумен сипатталады.

Отбасылық дәстүрлер кез келген мәдениеттің ажырамас бөлігі болып табылады және Америка Құрама Штаттарының дәстүрлері ерекше назар аударуға тұрарлық. Бұл елдегі ерлі-зайыптылар өздерін қаржылық деңгейде екі тәуелсіз субъект ретінде көрсетеді. Әр серіктестің өз банктік шоты бар, ол ақша қаражатын өз қалауы бойынша иеліктен шығаруға құқылы.

 
BigMac Combo «американдық тағам».

Ерлер мен әйелдерге арналған американдық киім үлгісі жыл сайын көбірек танымал болуда. 20 ғасырдың 60-жылдары американдық сән тарихындағы ең жарқын онжылдық болып табылады. Көптеген әйелдер ашық және сәнді киінген. Танымалдықтың шыңында көйлектер мен мини юбкалар, қысқа топалар және т.б. болды. Джинсы шалбарды жастан кәріге дейін киеді, тіпті жұмысқа да киеді, джинсы ешқашан сәнден шыққан емес, стильдері де әртүрлі. Заманауи американдық әйелдер өздерінің әйелдік қасиеттерін үнемі баса көрсетуге тырыспайды, сондықтан олардың гардеробында көптеген жәй футболкалар, жейделер, кеудешелер мен топалар бар. Мұндай киімдер кез-келген джинсы шалбармен әрқашан жақсы көрінеді. Американдық әйелдер тек елеулі оқиғаларда ғана өкшелі туфли киеді. Күнделікті өмірде олардың аяқ киімдері мүмкіндігінше ыңғайлы. Кроссовкалар, етіктер, сандалдар, балеткалар және т.б. Американдық стильдегі ерлер киімі - көк джинсы, ақ футболка, джин күрте, былғары мотоцикл күртешесі, бейсбол қалпақшасы, ковбой етіктері, мокасиндер, барқыт шалбар т.б.

Американдық тағамдар Америка Құрама Штаттарындағы тағам дайындаудың әртүрлі стильдерін білдіреді. Америкалықтар өз тағамдарын жасау кезінде Үндістан, Азия және Еуропа елдерінің тәжірибесін пайдаланып, рецепттерді өз қажеттіліктеріне бейімдеді. Америкалықтар үйде сирек тамақ әзірлейді. Олардың үйдегі дайындығы барбекю арқылы дайындалатын тағамдармен шектеледі.

  • Америкада таңғы асқа көп көңіл бөлінбейді. Ең танымалдары - торт, печенье, құймақ, бәліштер;
  • Түскі асты олар үйден тыс жерде, мейрамханалар мен асханаларда ішеді. Негізінен печенье, жаңғақтар қосылған йогурт, шұжық пен бұршақ қосылған күріш немесе картоп пюресі, салаттар, пицца, бутербродтар, котлеттері бар гамбургерлер, көкөністер, ірімшік және кофе тұтынады.
  • Кешкі ас негізгі тағам болып саналады. Отбасы мүшелері ортақ үстелге жиналады. Кешкі ас мәзірінде грильде пісірілген стейктер басым. Тауық немесе күркетауық етіне артықшылық беріледі. Тауық еті, қанаттары мен аяқтары сүйікті тағамдары болып табылады. Саңырауқұлақтар, бұршақтар, көкөністер қосылған спагетти немесе күріш гарнир ретінде пайдаланылады.

Сусындарға кофе, какао, сүт, жеміс-жидек шырындары жатады.

Фольклоры еуропалық, үнділік және африкалық ертегілерді біріктіреді. Жаңа американдық фольклорға тән қасиет - техникалық прогрестің әсерінен пайда болған заманауи тақырыптар. Музыкалық фольклор сонымен қатар еуропалық және африкалық дәстүрлердің синтезімен сипатталады (ауыл музыкасы, діни гимндер және блюз).[7][8][9][10][11]

Қазақстандағы Америкалықтар өңдеу

Америкалықтар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың 90-жылдарынан бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы америкалықтар саны:

  • 1970 жылы - 9 адам;
  • 1979 жылы - 0 адам;
  • 1989 жылы - 8 адам;
  • 1999 жылы - 98 адам;
  • 2009 жылы - 411 адам[12]

Халықтардың толық тізімі өңдеу

Солтүстік Америка өңдеу

Орталық Америка өңдеу

Кариб ауданы өңдеу

Оңтүстік Америка өңдеу

Үндістер өңдеу

Тағы қараңыз өңдеу

Дереккөздер өңдеу

  1. Американцы США: культура, история и особенности https://genetik.pro/nacionalnosti/americanci/?ysclid=lp9lsf8lw549787893
  2. Американцы — свободолюбивые и независимые https://travelask.ru/articles/amerikantsy-svobodolyubivye-i-nezavisimye?ysclid=lp9lqgpxxs218553309
  3. Американцы https://bigenc.ru/c/amerikantsy-b13402?ysclid=lp9lrz8lc6515178511
  4. Народы и культуры Американцы https://travel-journal.ru/ethno/27/187/
  5. Где и как работают американцы? https://rusjev.net/2016/09/15/gde-i-kak-rabotayut-amerikantsyi/
  6. Народы в США: культура и традиции https://xn----8sbiecm6bhdx8i.xn--p1ai/%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%20%D0%A1%D0%A8%D0%90.html
  7. народы мира / Американцы http://www.etnolog.ru/people.php?id=AMER
  8. Обычаи и традиции США https://tradicii.net/natsionalnye-traditsii/ssha/obychai-i-traditsii-ssha
  9. Американский стиль одежды https://alamode.ru/blog/amerikanskij-stil-odezhdy/?ysclid=lp9x1xvn9q242167052
  10. МУЖСКОЙ АМЕРИКАНСКИЙ СТИЛЬ https://formen.best/muzhskoy-amerikanskiy-stil/?ysclid=lp9xu2hia964067420
  11. Еда и питание в США https://ruswi.com/eda-i-pitanie-v-ssha
  12. Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 98-бет ISBN 978-601-7472-88-7