Атырау облысының климаты
Атырау облысында континенттігі тым басым климат қалыптасқан. Атырау өңірі өзінің табиғи ылғалының жеткіліксіздігімен, аса ыстық та қуаң не қара суықты ауа райымен, аңызақ не аязды желімен, шаңды дауылымен, ылғалдың ауаға бостан-бос қарқынды булануымен, оған керісінше жер бетіне түсетін атмосфералық жауын-шашын мөлшерінің мардымсыздығымен ерекшеленеді. [1]
Климат түзуші факторлар өңдеу
Атырау облысың климатына әсер етуші факторлар бірнешеу. Соның ішінде ең негізгілері мыналар:
Күн радиациясының әсері. Облыстың аумағы қоңыржай белдеуде жатыр. Күн радиациясының түсу мөлшері сол жердің қандай ендікте жатқанына, атмосфераның тұнықтығына, күннің жарықтығы мен ұзақтығына байланысты. Жарқыраған күн сәулесінің ұзақтығы солтүстігінде 2600 сағаттан оңтүстігінде 2750 сағатқа дейін созылады. Шашыранды күн радиациясы 45-50 к/кал шаршы см. аралығында өзгеріп отырады. Жиынтық радиацияның әсері жазда өте зор болады. Сондықтан бұл кезде ауаның температурасы жоғарылайды. Қыс кезінде күн сәулесінің түсу бұрышының солтүстікке қарай біртіңдеп азаюына байланысты, сонымен бірге күннің қысқарып, қар жамылғысының күн сәулесін шағылыстыратынына орай күн радиациясының мөлшері азаяды.
Ауа қозғалысының әсері. Атырау облысының аумағына жыл бойы үш түрлі ауа массалары әсер етеді. Бұлар - арктикалық, полярлық (қоңыржай ендіктен) және тропиктік ауа массалары.
Бұлардың ішінде әсіресе қыс айларында арктикалық ауа массаларының әсері зор. Қыс айларында Азия антицикпонының ішкерілей енуі нәтижесінде ауаның температурасы төмендеп, қатты суып, ашық ауа райы қалыптасады. Жаз айларында ыстық ауа райын түзеді. Ал көктем мен күз айларында кенеттен салқындық түседі.
Облыстың климатына батыстан, Атлант мұхитынан келетін ауа массалары әсер етеді. Бұл ауа массалары жылдың қай мезгілінде болсын климатты жұмсартып ылғал әкеледі. Қыс кезінде батыс және оңтүстік-батыс ауа массаларының ағыны ауа райын жылытады, аспанды бұлт торлап, қар жауады. Жаз кезінде Атлант мұхитының ауа массалары ыстықты бәсеңсітіп, ылғалды арттырып, жауын-шашын түсіреді. Көктемнің соңғы күндері және жаз айларында құрғақ тропиктік ауа массаларының әсері өте зор. Бұл кезде мұнда жоғары атмосфералық қысым қалыптасады. Тұран ойпатынан соғатын оңтүстік, оңтүстік-шығыс желдері аңызақ әкеледі. Кейбір жылдары тропиктік ауа массасының екпінділігіне байланысты құрғақшылық болып, ауыл шаруашылығына үлкен зиян келтіреді.
Жылдың әр мезгілінде екі түрлі ауа массаларының шектескен жерлерінде ауа фронттары пайда болып, циклондар мен антициклондар облыс аумағына ішкерілей енеді. Циклондар атмосфераның төменгі қабатын қатты өзгерістерге ұшыратады. Оның әсерінен ауа массаларының қозғалысы күшейеді, жел көтеріледі.
Облыс аумағына ылғалдың аз ғана бөлігін Каспий теңізі үстінде қалыптасқан ауа массалары әкеледі. Жолдарында бірнеше биік жоталар жатуына байланысты Үнді және Тынық мұхиттары үстінде қалыптасқан ауа массалары облыс аумағына жетпейді.
Жер бедерінің әсері. Жер бедері ауа температурасына, ылғалдылығына, желдің жылдамдығына белгілі бір мөлшерде әсер етеді. Мысалы, аумағында бұлттарды ұстайтын биік жер бедері болмағандықтан облыс үстімен үдере көшкен бұлттар көбіне жаумай өте шығатын кездері жиі кездеседі. Сондай-ақ облыс аумағының көпшілік жері теңіз деңгейінен төмен жатқандықтан қысым жоғарылап ауа массаларының келуіне кедергі жасайды. Мысалы, Атырау қаласының теңіз деңгейінен биіктігі - 21 м., жылдық орташа қысым 1022 мб. (қалыпты қысымнан 50-55 мб. артық). Облыс аумағында қыс кезінде ауа қысымы артып, жаз кезінде төмендейді.
Агроклиматгық аудандар өңдеу
Атырау облысының аумағын 3 агрокпиматтық аудандарға бөлуге болады.
- Ыстық, құрғақ аудан облыстың солтүстік, солтүстік-шығыс аумағы.
- Ыстық, өте құрғақ аудан облыстың батыс, оңтүстік-батысы.
- Өте ыстық, құрғақ аудан облыстың оңтүстігі.
Осы көрсетілген агроклиматтық аудандарда ауаның температурасы, ылғалдылығы, желдің бағыты және соғу күші әр түрлі болып келеді. Облыс аумағы қарашаның екінші жартысынан бастап қар жамылады. Солтүстігінде қардың қалыңдығы 15-20 см., оңтүстігінде 5-7 см-ден аспайды. Қар ақпанның аяқ кезінен бастап, солтүстігінде наурыз айында ериді. бастайды. Қыс кезінде орташа есеппен 10-20 күндей боран соғады. Жылы ауа массаларының әсері басым болған жағдайда кейбір жылдары облыстың оңтүстігінде қарсыз қыс болуы мүмкін. Қаңтардың орташа температурасы теңіз жағалауында -8°С, солтүстігінде -14°С, шілденің орташа температуралары солтүстігінде 22°С, оңтүстігінде 24°С, абс.максимумы 40°С шамасында. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері солтүстігінде 350 мм, оңтүстік жағында 150-200 мм, ал булану мөлшері 1000 мм. жуықтайды. Ойпат өңірінде аңызақ жел мен шаңды дауыл жиі болып тұрады.
Облыстың солтүстігінде жыл бойына оңтүстік бағыттағы желдер басым болады. Оңтүстік аудандарда құрғақ шөлді жерлерде қыста шығыс бағыттағы желдер жиі соғады (қарқындылығы 6-7 м/сек), ең күшті желдің қарқындылығы 15 м/сек. жетеді де жыл ішінде 50 күндей соғады. Жел жаз айларында түрлі бағыттардан өзгеріп соғып отырады. Көбіне солтүстік-батыс, оңтүстік-батыс, оңтүстіктен соғатын желдер басымырақ келеді. Оңтүстік желдер аңызықтығымен, құрғақ әрі ыссылығымен ерекшеленеді. Атырау облысы мемлекетіміздегі жел көп соғатын аймаққа жатады. Желдің жылдық орташа жылдамдығы 55-60 м/сек. шамасында. Жел жер бедерін бұзумен қатар ылғалдың булануын да арттырады. Облы аумағында буланудың орташа жылдық мөлшері солтүстіктен оңтүстікке қарай 800-1000 мм. шамасында. Бұл буланудың түсетін ылғалдан бірнеше есе жоғары екенін көрсетеді. Ылғалдың мол түсуі сәуір, маусым және қазан, қараша айларына сәйкес келеді. Орташа есеппен осы айларда жылдық мөлшерінің 50% келеді.
Облыс аумағында жылы кезең солтүстігінде және шығыс бөліктерінде 140-160 күндей, ал оңтүстігінде және батыс бөліктерінде 160-180 күндей болады. Жылы және суық айлардың орташа температурасының ауытқу мөлшері 34°-38° шамасында, ал абсолюттік көрсеткіш 76°-80° қа жетеді. Ең жоғары абсолют максимум Атырау қаласында 45°С, Қосшағылда 46°С, ең төмен Қарабауда-42°.
Жыл мезгілдеріне сипаттама өңдеу
Атырау облысының аумағында қоңыржай ендікке тән жылдың төрт мезгілі ауысып келіп отырады. Жыл мезгілдерін көктем, жаз, күз және қыс деп бөлу оның мезгілдік өзгерістерінің заңдылықтарына сәкес келеді.
Көктемнің басында күн қызуы бірден-бірге күшейіп, жылылық ұлғайып өсімдіктер бүр жарады. Наурыз айының 22-сінде астрономиялық есеп бойынша күн мен түн теңеледі. Көктем мезгілі тез өтеді. Күн өткен сайын температурасы көтеріледі. Бірақ кейде арктикалық суық ауа массаларының сұғына енуіне байланысты ауаның температурасы -2-8°С қа дейін төмендеп қар аралас жаңбыр жауады. Кей жылдары көктемнің соңы қуаңшылыққа айналып ерте шығатын өсімдіктер қурай бастайды.
Жаз - күн көзінің ең ұзақ түсетін мезгілі. Облыстың көпшілік жерінде жаз мамыр айында орташа тәуліктік +15°С жоғарылаған кезден басталады. Жаздың ең ыстық айы - шілдеде орташа тәуліктік температурасы +25° +27°, ал кей жылдары, +41°, +42°қа дейін жетеді. Жауын - шашын жаз айларында өте аз түседі, орташа мөлшері 75-100 мм. Кейбір жылдары мүлдем жаумай, егістік пен жайылымдық шөптер күйіп кетеді. Осы кезде оңтүстік - шығыстан соғатын желдер құрғақ аңызақ қалыптастырады. Бұның ақыры шаңды дауылдарға ұласады.
Күздің алғашқы көріністері түннің суытуы, өзен - көлдерде судың салқындай бастауы, ағаштарда алғашқы сары жапырақтардың пайда болуы, т.б. Жалпы күздің басы ауаның орташа тәуліктік температурасының 15° тан төмендеуінен есептеледі. Бұл шамамен қыркүйектің екінші жартысында басталады. Күздің алғашқы айында көбіне күн ашық, құрғақ болып тұрады. Қыркүйек айының соңғы күндерінде жылы, құрғақ «мизам шуағы» дейтін кез туады. Бұл оңтүстіктен жылы континентті ауа массаларының енуіне байланысты. Ауаның температурасы қазан айында тез төмендейді. Жауын – шашын мөлшері артады. Бұл айдың аяғында ағаш жапырақтары түгел сарғайып, түсіп, құстар топ - тобымен жылы жаққа ұшып кетеді. Қараша айының басталуымен ауа райы салқындап, қар аралас жаңбыр жауып, нағыз қара күз басталады. Қарашаның екінші жартысында қыстың алғашқы белгілері байқалады. Ауа салқындап, ауаның температурасы 0° тан төмендейді, біртіндеп арктикалық ауа массаларының әсері күшейе түседі. Күз екі айға созылады.
Қыс облыстың солтүстік және солтүстік шығыс аудандарында оңтүстікке қарағанда 15 - 20 күн бұрын түсіп, қаталырақ болады. Қыстың басталу мерзімін қараша айыны 10-15 терінен, тәуліктің орташа температурасы -5°қа жеткен кезден есептейді. Қар жамылғысының қалындығы облыстың солтүстігінде 15-20см - ден оңтүстігінде 5-7см - ден аспайды. Жылы ауа массалары әсер еткен жағдайда оны да ерітіп жібереді. Сөйтіп кейбір жылдары облыстың оңтүстігінде қарсыз қыс болуы мүмкін. Қыстың тағы бір ерекшелігі, ауаның температурасы тұрақты болмайды. Қыс айларының орташа температурасы -9° есептелгенмен, қаңтар және ақпан айларында кейде -35°, -40° суықтық немесе керісінше +5°, +10° жылылық болуы мүмкін. Мұндай құбыліыстар сібір антициклонының суық ауа массасы мен батыстан кіретін циклондардың қайталануының әсерінен болады. Қаңтар, ақпан айларында желдің соғу екпіні 4,5-5 м/сек. жетеді. Қыс күндері жаяу борасындар жиі болып тұрады. Кейде күшті жел мен жауған қардың әсерінен бірнеше тәулік бойы боран соғады. Қатты аяздың әсерінен немесе оңтүстіктен келетін жылы ауа массалары жаңбыр әкеліп, қатты аяз болған жағдайда қар жамылғысының бетінде қатты қабат «көктайғақ» пайда болып, мал жайылысына, жол қатынасына үлкен зарар келтіреді. [2]
| Айы | солтүстік | солт.-шығыс | шығыс | оңт.-шығыс | оңтүстік | оңт.батыс | батыс | солт.батыс | Желсіз тынық күндер |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| қаңтар | 7 | 10 | 25 | 15 | 5 | 7 | 9 | 8 | 14 |
| ақпан | 9 | 14 | 27 | 12 | 7 | 9 | 7 | 5 | 10 |
| наурыз | 9 | 12 | 24 | 14 | 4 | 9 | 8 | 7 | 13 |
| сәуір | 9 | 9 | 18 | 16 | 7 | 12 | 8 | 8 | 15 |
| мамыр | 9 | 12 | 13 | 13 | 5 | 14 | 9 | 9 | 16 |
| маусым | 10 | 7 | 6 | 8 | 5 | 22 | 13 | 11 | 18 |
| шілде | 11 | 9 | 6 | 7 | 4 | 18 | 16 | 11 | 18 |
| тамыз | 12 | 12 | 8 | 12 | 5 | 14 | 10 | 9 | 18 |
| қыркүйек | 9 | 6 | 11 | 15 | 6 | 14 | 10 | 10 | 19 |
| қазан | 7 | 7 | 13 | 15 | 5 | 11 | 14 | 10 | 18 |
| қараша | 6 | 8 | 19 | 19 | 5 | 10 | 10 | 8 | 15 |
| желтоқсан | 6 | 9 | 26 | 16 | 5 | 17 | 9 | 10 | 12 |
| жылына | 9 | 10 | 16 | 14 | 5 | 11 | 10 | 9 | 15 |
Дереккөздер өңдеу
- ↑ Атырау: Энциклопедия. -Алматы: Атамұра, 2000 ISBN 5-7667-9129-1
- ↑ Е.Қаженбаев Атырау облысының географиясы ISBN 9965-741-14-х