Аустралия және Океания

құрлық

Аустралия және ОкеанияАустралия құрлығы мен Океанияға кіретін аралдардан тұратын дүниенің бөлігі. Аустралия және Океания дәстүрлі түрде 4 аймаққа бөлінеді — Аустралазия (Аустралия және Жаңа Зеландия), Меланезия, Микронезия және Полинезия.[2] Аустралия мен Океанияның жалпы ауданы шамамен 9 млн км². Халқы – 46 миллион адам (2024) (әлем халқының 0,56%).

Аустралия және Океания
Территория9,000,000 (7ші) км²
Халық саны46,048,002 (2024)[1] адам
Тығыздығы5 адам/км²
Енеді мемлекет
Тәуелді аймақтар
Уақыт белдеулеріUTC-11UTC+14
Ірі қалалары Сидней, Окленд, Брисбен, Мельбурн, Аделаида, Перт
Аустралия және Океания Ортаққорда

Ұғымның анықтамасы

өңдеу

Аустралия және Океания анықтамалары әртүрлі.[3] Океанияның ең кең тараған анықтамасы құрлықтықтық Азия мен Америка арасындағы көптеген аралдарды қамтиды. Бүкіл құрлықты жер шарының бөліктеріне бөлгенде, Океания Аустралиямен дүниенің бір бөлігіне біріктіріледі. Кейде әлемнің тәуелсіз бөлігі ретінде ерекшеленеді және сирек жағдайда «Аустралия және Океания» бөлігі ретінде қарастырылады. Ағылшын тілінде сөйлейтін елдерде әлемнің «Аустралия және Океания» дүние бөлігі жай ғана «Океания» (ағылш. Oceania) деп аталады.

Аймақтар

өңдеу
 
Аустралия және Океанияың аймақтары

Аустралия

өңдеу
Толық мақаласы: Аустралия (құрлық)

Аустралия толығымен оңтүстік және шығыс жарты шарларда орналасқан. Оның ортасында оны оңтүстік тропик кесіп өтеді. Австралия — оқшауланған, басқа континенттерден алыс материк. Бұл оның табиғатының бірегейлігін анықтады. Негізгі сауда жолдары материктен алыстап, экономикалық байланыстарды дамытуды қиындатады.

Бұл жер бетіндегі ең кішкентай және ең құрғақ материк. Материктің бүкіл аумағы аттас мемлекеттің негізгі бөлігі болып табылады.

Океания

өңдеу
Толық мақаласы: Океания

Тынық мұхитының орталық және оңтүстік-батыс бөлігінде орналасқан, көбіне жүздеген шағын аралдар мен атоллдардан құралған географиялық аймақ және геосаяси жер бөлігі.

Тарихи тұрғыдан барлық аралдар төрт этнографиялық және географиялық аймаққа бөлінген:

Мемлекеттер

өңдеу
 
Орталық барлау басқармасы әлемдік фактілер кітабынан Океания картасы
Мемлекет Жер аумағы, км² Халқы Елордасы
  Аустралия 7 692 024 21 050 000 Канберра
  Вануату 12 190 196 178 Порт-Вила
  Жаңа Зеландия 268 680 4 108 037 Веллингтон
  Кирибати 811 96 335 Оңтүстік Тарава
  Маршалл аралдары 181 73 630 Маджуро
  Микронезия 702 135 869 Паликир
  Науру 21 12 329 Ярен
  Палау Республикасы 458 19 409 Нгерулмуд
  Папуа — Жаңа Гвинея 462 840 5 172 033 Порт-Морсби
  Самоа 2 935 178 631 Апиа
  Соломон аралдары 28 450 494 786 Хониара
  Тонга 748 106 137 Нукуалофа
  Тувалу 26 11 146 Фунафути
  Фиджи 18 274 856 346 Сува

Тарих

өңдеу

Отаршылдыққа дейінгі кезең

өңдеу

Аустралиялық аборигендерАустралия материгінің және оның айналасындағы аралдардың бастапқы тұрғындары 70 000 жыл бұрын Африкадан Азияға қоныс аударып, Аустралияға шамамен 50 000 жыл бұрын келген.[4] Олар Аустралияға Оңтүстік-Шығыс Азия арқылы қоныс аударған болса да, олар белгілі Азиялық немесе Полинезиялық популяциялармен байланысты емес. Адамдардың Аустралияға алғашқы ерте қоныс аударуы бұл құрлық Жаңа Гвинея аралымен құрлық көпірі арқылы жалғасқан Сахуль континентінің бір бөлігі болған кезде орын алды деп саналады. Олар Тасманияға шамамен 40 000 жыл бұрын соңғы мұз дәуірінде болған материктен құрлық көпірі арқылы қоныс аудару арқылы жеткен.

Жаңа Гвинея аралы мен оған жақын орналасқан Меланезия аралдарына шамамен 30-50 мың жыл бұрын каноэмен Оңтүстік-Шығыс Азиядан келген адамдар қоныстанған. Шамамен 2-4 мың жыл бұрын Микронезия мен Полинезияның көп бөлігі қоныстанған. Океания аралдарын қаныстану процесі шамамен 1200 жылы Пасха аралын қоныстандырумен аяқталды.

Отаршылдық кезеңі

өңдеу

Аустралия өзінің шалғай орналасуына байланысты әлемге басқа континенттерге қарағанда кеш «ашылды». Аустралияның ашылуы Америка ашылғаннан кейін жүз жылдан астам уақыт өткен соң болды. Голландиялық саяхатшы Виллем Янсзон 1606 жылы жаңа жерді тапты (бұл Кейп-Йорк түбегі болатын).

Христофор Колумб сияқты Янсзон да өмірінің соңына дейін жаңа материк ашқанын білмеді.

1770 жылы Джеймс Кук Аустралияның шығыс жағалауына жақындап, ресми нұсқа бойынша оны «ашты».

XVIIIXIX ғасырлар аралығында еуропалықтардың Океанияны зерттеу кезеңі жалғасты, олар біртіндеп аралдарға қоныстана бастады. Алайда еуропалық отарлау процесі өте баяу жүрді, өйткені бұл аймақ табиғи ресурстардың жоқтығынан шетелдіктер арасында үлкен қызығушылық тудырмады және жергілікті халыққа теріс әсер етті: Океанияда бұрын-соңды болмаған көптеген аурулар енгізілді, және бұл эпидемияларға әкелді, нәтижесінде жергілікті тұрғындардың едәуір бөлігі қайтыс болды. Сонымен бірге тұрғындарды христиандандыру да орын алды. XVIIIXIX ғасырларда Океания аралдары отаршыл державалар арасында, ең алдымен Британ империясы, Испания және Франция (кейіннен АҚШ пен Герман империясы қосылды) арасында бөлінді. Еуропалықтардың ерекше қызығушылығы аралдарда плантациялар құру және құл саудасы болды.

Қазіргі тарих

өңдеу

Аустралия 1901 жылы ал Жаңа Зеландия 1907 жылы доминионға айналды, бірақ олар сәйкесінше 1942 және 1947 жылдары Вестминстер актінің статутын қабылдауға дейін ресми түрде толық тәуелсіз мемлекет бола алмады. Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін отарлардың тәуелсіздігі үшін күрескен алғашқы саяси ұйымдар пайда бола бастады. Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Океания көптеген шайқастар (негізінен жапон және американдық күштер арасында) болған соғыс театрларының бірі болды. 1960 жылдардан бастап отарсыздандыру процесі басталды. 1946 жылы Полинезиялықтар Франция азаматтығын алды, ал аралдардың мәртебесі шетел аумағына өзгертілді. Гавайи 1959 жылы АҚШ штатына айналды. Фиджи мен Тонга 1970 жылы тәуелсіздік алды. 1979 жылы 1 мамырда Маршалл аралдарының саяси мәртебесінің өзгеруін мойындай отырып, Америка Құрама Штаттары Маршалл аралдарының конституциясын және үкіметінің құрылуын мойындады.

XX ғасырдағы отарсыздандыру процесіне қарамастан, кейбір аралдар әлі де бір дәрежеде тәуелді болып қала береді.

Демография

өңдеу

Халқы

өңдеу

Бүкіл Батыс және Шығыс Аустралияны Аустралия материгін отарлау кезінде қоныстанған Англоаустралиялықтар алып жатыр. Жаңа Гвинея аралын түгелдей Папуастар (Соломон аралдары мен Санта-Крус аралдарын қоса) алып жатыр. Орталық Аустралияны байырғы австралиялықтар мекендейді, олар үшін қорықтар (резервациялар) құрылды. Жаңа Зеландияда Англо-жаңа зеландиялықтар қоныстанған.

Океания аралдарын Полинезиялықтар, Меланезиялықтар және Микронезиялықтар атты байырғы халықтар мекендейді.

Тілдер

өңдеу
Толық мақаласы: Аустралия тілдері

Океанияның байырғы тілдері үш негізгі географиялық топқа бөлінеді:

Жергілікті емес тілдерге мыналар жатады:

Сондай-ақ малай немесе отаршылдық тілдердің жергілікті халықтармен өзара әрекеттесуінен қалыптасқан (мысалы Ток Писин, Бислама, Пиджин және тб.) креол (аралас) тілдері бар.

Океаниядағы басым дін – христиандық (73%). 2011 жылы жүргізілген сауалнама бойынша Меланезияда 92%, Микронезияда 93% және Полинезияда 96% өздерін христиан деп сипаттайтынын көрсетті. Дәстүрлі діндер көбінесе анимистік сипатқа ие, ал дәстүрлі тайпалар арасында табиғи күштерді білдіретін рухтарға деген сенім басым. 2018 жылғы санақта Жаңа Зеландиялықтардың 37% христиан дінін ұстанды және 48% ешбір дінді ұстанбады. 2016 жылғы санақта Аустралия халқының 52%-ы христиан дінін ұстанатынын және 30%-ы «діні жоқ» деп мәлімдеді.

Индуизм – Океаниядағы азшылық діні. Пайыз бойынша Океаниядағы индустардың ең жоғары үлесі Фиджи елінде – 29,7%, ал абсолютті сандар бойынша – Аустралияда 684,002 (халқытың 2,7%). Жаңа Зеландияда индустар халықтың 2,65% құрайды.

Океаниядағы мұсылмандар саны – 620,156 мен. Олар негізінен Аустралия мен Жаңа Зеландияда шоғырланған. Пайыз бойынша Океаниядағы мұсылмандардың ең жоғары үлесі Кокос (Килинг) аралдарында – 65.6% (2021).[5]

Аймақтағы басқа діндерге Аустралия мен Жаңа Зеландиядағы азшылықтардың көрнекті діндері болып табылатын Иудаизм мен Буддизм жатады.

Экономика

өңдеу
 
Жаңа Зеландиядағы Окленд орталық бизнес ауданы
 
Сидней
Толық мақаласы: Океания экономикасы

Бұл аймақ Аустралия мен Жаңа Зеландияның жоғары дамыған және жаһандық бәсекеге қабілетті қаржы нарықтарынан бастап, оларың әлдеқайда аз дамыған көптеген аралдық көршілерге дейін әртүрлі экономикалармен ерекшеленеді.

Тынық мұхиты аймағындағы ең кішкентай елдер тауарларды экспорттау және басқа өнімдерге қол жеткізу үшін Аустралия, Жаңа Зеландия және Америка Құрама Штаттарымен саудаға сүйенеді. Аустралия және Океания ең ірі экспорттық нарықтарына Жапония, Қытай, Америка Құрама Штаттары және Оңтүстік Корея кіреді.

Тынық мұхиты елдерінің көпшілігінде (Аустралия мен Жаңа Зеландияны қоспағанда) негізгі сала ауыл шаруашылығы болып табылады. Көптеген елдер әлі күнге дейін ауылшаруашылық болып табылады; мысалы, Вануату халқының 80%-ы және Фиджи халқының 70%-ы ауыл шаруашылығымен айналысады.

Балық аулау Тынық мұхиты аймағындағы көптеген шағын елдер үшін негізгі сала болып табылады, дегенмен көптеген балық аулау аймақтарын басқа ірі елдер, атап айтқанда Жапония пайдаланады.

Аустралия мен Жаңа Зеландия аймақтағы жалғыз жоғары дамыған тәуелсіз мемлекеттер болып табылады. Австралияның экономикасы аймақтағы ең үлкен және басым экономика, сонымен қатар әлемдегі ең ірі экономикалардың бірі болып табылады. Аустралияның жан басына шаққандағы ЖІӨ аларман қабілет тепетендігі бойынша Ұлыбритания, Канада, Германия және Франциядан жоғары. Аустралияда тұратын адамдардың көпшілігі денсаулық сақтау, бөлшек сауда және білім беру салаларында жұмыс істейді.[6]

Жаңа Зеландия экономикасы — жоғары дамыған еркін нарықтық экономика. Ел ең жаһанданған экономикалардың біріне ие және көбінесе халықаралық саудаға тәуелді. Оның елеулі қызмет көрсету секторы бар, ол 2013 жылғы жағдай бойынша жалпы ішкі өнімнің 63% құрады. Үлкен арал мемлекеті ретінде Жаңа Зеландияда табиғи ресурстар мен минералды байлықтар мол.[7]

Жаңа Каледония, Гавайи және Француз Полинезиясы да жоғары дамыған, бірақ егеменді мемлекеттер емес.

Дереккөздер

өңдеу
  1. Population of Oceania (2024) - Worldometer.
  2. The Four Sub-regions Of Oceania. WorldAtlas (26 December 2017).
  3. International Perspectives on Natural Disasters: Occurrence, Mitigation, and Consequences — Springer Netherlands. — P. 193. — ISBN 978-1402028519.
  4. Sequencing Uncovers a 9,000 Mile Walkabout. — «A lock of hair and the HiSeq 2000 system identify a human migration wave that took more than 3,000 generations and 10,000 years to complete.»
  5. 2021 Census QuickStats: Cocos (Keeling) Islands.
  6. Industry sector of employment | Australia | Community profile.
  7. Minerals, New Zealand Petroleum and Mineral resources potential (en-NZ).