Биом
Биом (био... лат. omat, oma – жиынтық, жинақталған, біріккен деген мағынаны білдіретін жалғау) — белгілі бір ландшафтылық-географиялық аймақта мекендейтін өсімдіктер мен жануарлар түрлері мен олардың тіршілік ету ортасының жиынтығы (мысалы, тундра, қылқанжапырақты орманды алқап, т.б.) [1]
| Табиғат зоналардың түстік белгілеулері: | ||||
| Арктикалық шөл Тундра Тайга Аралас, жапырақты ормандар | Орманды дала, дала Муссондық ормандар Қатты жапырақты ормандар Тропиктік ормандар | |||
| Шөл Шөлейт Құрғақ дала Жартылай құрғақ шөл | Саванна Саванналық ормандар Құрғақ тропиктік ормандар Ылғалды тропиктік ормандар | |||
| Тау тундрасы Тау ормандары | ||||
Әрбір биом өзіне ғана тән климатымен, өсімдіктер және жануарлар әлемімен сипатталады. Биомдардың таралуы келесі заңдылықтар бойынша жүреді: ендік зоналық (температуралық белдік) және вертикальды зоналық (теңіз деңгейі ұлғаюы кезінде температураның төмендеуімен байланысты болатын биіктік белдеулік), сондай-ақ секторлық (жауын-шашын бөлу бойынша).
Теңіз биомы өңдеу
- жер бетінің үш ширегін қамтитын ең үлкен биом
- температурасы аз өзгеретін ең тұрақты биом, себебі су көп жылуды сіңіре алады
- жердің қорегі мен оттегінің көп бөлігін қамтамасыз етеді
- түсетін күн сәулесінің мөлшері, судың тереңдігі, жағалаудан қашықтығы, мұхит түбінің ерекшеліктеріне байланысты әртүрлі аймақтарға бөлінеді
- ашық мұхиттар құрлықпен салыстырғанда кедей орта болып табылады
Жаңбырлы тропикалық орман өңдеу
- бұл биом көп шөгінді және жоғары ылғалдылығы бар экватордың бөлігіне жақын орналасқан
- бұл ормандар жер бетінің тек 4 пайызын ғана жапса да, Жердегі таза көміртектің 20 пайыздан астамын шығарады
- жердегі барлық биомдардың арасында өсімдіктердің ең бай алуантүрлігімен ерекшеленеді. Бұл аймақтардағы ағаштардың түрлері орташа ормандағы түрлерден 50 есе көп. Шыңдары өріліп байланысқан өте биік доминантты ағаштар тығыз шымылдық құрау арқылы орманның түбін әлсіз жарықтандырады
- бұл биом барлық биомдар арасында жануарлардың да алуантүрлігімен ерекшеленеді, мұнда құстар, рептилиялар, сүтқоректілер, қосмекенділер кездеседі
Шөл өңдеу
- шөлдерге өте аз жауын-шашын түседі, мұндай жағдайда шөптердің өзі тіршілік ете алмайды
- аймаққа тән өсімдіктер — құрғақшылыққа төзімді кактустар. Олардың жұқа тамырлары шөлде орын алатын күшті және қысқа жауын шашын кезінде ылғалды барынша ұстап қалуға тырысады, ал ерекше жапырақтары оны шабуылдайтын жануарлардан қорғайды. Кактустар судың көп мөлшерін ұстап қалу үшін жуандайды. Оған қоса, шөлде жусан, креозот, мексит бұталары өседі. Мұнда кездесетін аласа біржылдық өсімдіктер күшті жаңбырдан кейін ғана өсіп, гүлдейді де, бірнеше аптадан кейін тіршілігін тоқтатады.
- шөлде басқа биомдарға қарағанда температураның ең экстремальды ауытқуы байқалады. Аймақтағы температура күндіз 70 градус Цельсийге дейін барады. Сахара шөліндегі өсімдік жамылғысы мүлдем болмайтын, көлденеңнен жүздеген мильдерге созылып жатқан аймақтар бұл биомға тән климаттың қатал болатынының айқын дәлелі бола алады
- Жануарлардың көпшілігі түнде немесе ыстық аса қарқынды болмайтын кезде белсенді болады, ал күндіз жануарлар жер астында немесе көлеңкеде жасырынады. Шөлді мекендейтін жануарларға кеміргіштер, кенгуру, егеуқұйрықтар, жыландар, өрмекшілер, жәндіктер және кейбір құстар түрлері жатады
Шалғын өңдеу
- әлемнің бірқалыпты және тропикалық аймақтарындағы үлкен алаңдарды жабады.
- жылдық жиынтық жауын-шашынның төмен мөлшерімен немесе маусымдық жылдық жауын-шашынның біркелкі емес түсуімен сипатталады
- жайылым жерлердің негізгі сүтқоректілеріне Америка Құрама Штаттарындағы бизон мен антилопа жатады. Сонымен қатар, бұл биомды кеміргіштер, қарақұйрық, шалғын иті мекендейді
Бореальды орман өңдеу
- Солтүстік Американың солтүстік шығысында, тайгадан оңтүстікке қарай кездеседі және қыс мезгілінде жапырақтары түсетін ағаштармен сипатталады
- тайгаға қарағанда өсімдіктердің әлдеқайда көп түрлерін қамтиды
- жерге түскен жапырақтардың ыдырауының арқасында топырағы құнарлы болады
- негізгі сүтқоректілерге тиіндер, аюлар, түлкілер мен бұғылар жатады
Қылқан жапырақты орман-Тайга өңдеу
- Солтүстік Канадада және әлемнің солтүстік өңірлерінің басым бөлігінде кездеседі
- шырша мен майқарағай сияқты қылқан жапырақты, мәңгі жасыл ормандар басым
- ландшафт өзендермен, тоғандармен, батпақтармен көмкерілген
- қыс мезгілі өте суық болады
- ең ірі жер биомы болып табылады
- қарқынды қар жауумен сипатталады
- негізгі ірі сүтқоректілерге сілеусін, бұлан, қара аю, үнді жайрасы жатады
- ұшатын жәндіктер мен құстар жаз мезгілінде кең таралған
- тундрамен салыстырғанда жануарлардың алуантүрлігімен ерекшеленеді
Тундра өңдеу
- Солтүстік Америка, Еуропа және Азияның алыс солтүстік бөліктерінде орналасқан
- әдетте мұздатылған шөл деп аталады, себебі мұнда өте аз жауын жауады және жауын шашын қатып қалған жерге сіңе алмайды
- көптеген көлдері, тоғандары, батпақтары бар жазықтардан тұрады
- жәндіктер, әсіресе шыбындар көп кездеседі
- көптеген құстар жазда жәндіктермен, өсімдіктермен қоректенеді, қыста оңтүстікке қарай қоныс аударады
- негізгі сүтқоректілерге арктикалық қасқырлар, поляр түлкілері, солтүстік бұғылары, қояндар, ақ аюлар жатады
- тундрада жеке организмдердің саны көп болса да, түрлері өте аз
Дереккөздер өңдеу
- ↑ «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл, ISBN 5-89800-123-9, II том