Уикипедия

Гайана

Координаттар: 5°44′00″ с. е. 59°19′00″ б. б. / 5.73333° с. е. 59.31667° б. б. / 5.73333; -59.31667 (G) (O) (Я)

Гайана (ағылш. Guyana [ɡaɪˈænə]) (ресми атауы Кооперативті Гайана Республикасы[4]), 1966 жылға дейін Британ Гвианасы — Оңтүстік Америкадағы мемлекет. Сонымен қатар, бұл Кариб теңізі қауымдастығының (CARICOM) негізін қалаушы елдердің бірі. Гайана солтүстігінде Атлант мұхитымен, оңтүстігінде және оңтүстік-батысында Бразилиямен, батысында Венесуэламен және шығысында Суринаммен шектеседі. Ауданы 215,000 шаршы шақырым. Халқы 784 мың адам (2020).

Кооперативті Гайана Республикасы
ағылш. Co-operative Republic of Guyana
Байрақ Елтаңба
Ұран: «One People, One Nation, One Destiny (Бір халық, бір ұлт, бір тағдыр)»
Әнұран: [[әнұраны|«"Сүйікті Гайана жерім, сүйікті өзенім мен далам"
(Dear Land of Guyana, of Rivers and Plains)
»]]
Тарихы
Тәуелсіздік күні 26 мамыр 1966 жыл (Ұлыбританиядан)
Мемлекеттік құрылымы
Ресми тілі ағылшын тілі
Елорда Джорджтаун
Ірі қаласы Джорджтаун
Үкімет түрі аралас республика
Президенті
Премьер-министрі 		Дэвид Грейнджер
Мозес Нагамуту
Географиясы
Жер аумағы
• Барлығы
• % су беті 		Әлем бойынша 83-ші орын
214 970 км²
8,4
Жұрты
• Сарап (2016)
• Санақ (2012)
• Тығыздығы
783 769 адам (165-ші)
747 884[1] адам
3,502 адам/км² (232-ші)
Экономикасы
ЖІӨ (АҚТ)
 • Қорытынды (2018)
 • Жан басына шаққанда
6,668 млрд.[2] $ (163-ші)
8,524[2] $ (117-ші)
ЖІӨ (номинал)
 • Қорытынды (2018)
 • Жан басына шаққанда
3,636 млрд.[2] $ (160-шы)
4,648[2] $ (100-ші)
АДИ (2017) ▬ 0,654[3] (орташа) (125-ші)
Валютасы Гайана доллары
Қосымша мәліметтер
Интернет үйшігі .gy
ISO коды GY
ХОК коды GUY
Телефон коды +592
Уақыт белдеулері UTC−4:00

Бұл аймақ Амазон өзенінің солтүстігінде және Ориноко өзенінің шығысында орналасқан «сулы аймақ» деп аталатын сулы массивтен тұрады. Гайанадағы негізгі өзендерге Эссексибо, Бербис және Демерара кіреді. Бастапқыда көптеген байырғы топтар мекендеген Гайана голландиялықтармен қоныстанды, ал 18 ғасырдың соңында британдықтардың бақылауына өтті.

Ол 1950 жылдарға дейін көбінесе плантациялық экономикасы бар Британ Гвианасы ретінде басқарылды. 1966 жылы тәуелсіздік алып, 1970 жылы ресми түрде Достастық құрамындағы республика болды. Британдық биліктің мұрасы елдің саяси әкімшілігінде және үнді, африкалық, жергілікті американдық және көп ұлтты топтарды қамтитын сан алуан халықтардан көрініс табады.

Гайана - бұл ағылшын тілі ресми тіл болып табылатын жалғыз Оңтүстік Америкалық ел. Алайда, халықтың көпшілігі ағылшын тілі негізіндегі креол тілінен шыққан Гайанес креол тілін алғашқы тіл ретінде айтады.

Этимологиясы өңдеу

«Гайана» атауы Гвианадан шыққан, бұған дейін Гайана (Британдық Гвиана), Суринам (Голландия Гвианасы), Француз Гвианасы, сонымен қатар Колумбия, Венесуэла және Бразилияның бөліктері кірген аймақтың бастапқы атауы. Оксфордтың ағылшынша сөздігіне сәйкес, «Гайана» үнді тілінен шыққан және «сулы аймақ» деген мағынаны білдіреді.[5]

Тарихы өңдеу

Толық мақаласы: Гайана тарихы

Гайанада тоғыз байырғы тайпалар тұрады: Вай Вай, Макуши, Патамона, Локоно, Калина, Вапишана, Пимон, Акавайо және Варао.[6] Тарихи тұрғыдан Локоно және Калина тайпалары Гайанаға үстемдік етті. Голландиялықтар колониялар құрған алғашқы еуропалықтар болды: Олар Эссесибо (1616), Бербице (1627) және Демерара (1752) колонияларын құрды. Британдықтар 1796 жылы бақылауды алғаннан кейін,[7] голландиялықтар 1814 жылы бұл аймақты ресми түрде таратты. 1831 жылы үш бөлек отардан Британдық Гвиана деп аталатын жалғыз британдық отар ел пайда болды.

 
1667–1814 жылдардағы Голландтық Гвиана

1824 жылы тәуелсіздік алғаннан кейін, Венесуэла Эссексибо өзенінің батысындағы аумақты басып алды. Симон Боливар Британдық үкіметке венесуэлалықтардың қоныс тепкен жеріне қоныс аударушыларға қарсы ескерту жазды, өйткені испан мұрагерлері XVI ғасырдан басталған территорияны өздеріне тиесілі деп мәлімдеді. 1899 жылы халықаралық сот жердің Ұлыбританияға тиесілі екендігі туралы шешім шығарды.[8]

Гайана Ұлыбританиядан тәуелсіздікке 1966 жылы 26 мамырда қол жеткізді және Достастық құрамының мүшесі болып қала отырып, 1970 жылдың 23 ақпанында республика болды. 1974 жылы Гайана үкіметі пастор Джим Джонс басқаратын «Халықтар ғибадатханасы» деп аталатын жаңа діни ағымдағы американдық діни қозғалысқа 3800 акр жерді жалға берді. 1978 жылы Гайана әлем назарына 909 адам құтыдағы Flavour Aid сусынын ішу арқылы Джонстаундағы жаппай кісі өлу кезінде ілікті. Бір күн бұрын АҚШ конгрессмені Лео Райан тергеу аясында сол елді мекенде болды. Ол Порт-Каитума аэродромында кетуге дайындалып жатқанда, бір топ «Халықтар ғибадатханасы» мүшелері қонаққа келген делегацияға оқ жаудырып, Лео Райан мен тағы төрт адамды өлтірді. 2008 жылдың мамыр айында Президент Бхаррат Ягдео Оңтүстік Америка ұлттары Одағының УНАСУР Құрылтайшыларының шартына қол қойды. Гайана Үкіметі бұл келісімді 2010 жылы ресми түрде бекітті.

Географиясы өңдеу

Толық мақаласы: Гайана географиясы

Гайана 1 ° және 9 ° ендіктерінің және 56 ° және 62 ° бойлықтарының арасында орналасқан және әлемдегі халқы аз елдердің бірі.

 
1896 жылғы Британдық Гвиана картасы
 
Саванна

Елді бес табиғи аймаққа бөлуге болады; халықтың көп бөлігі тұратын Атлант жағалауының бойындағы құнарлы Батпақты жазықтан (жағалаудың төменгі жазықтығы); Гайана минералды шөгінділерінің басым бөлігін қамтитын ақ құмды белдеуден (құмды-сазды аймақ); елдің оңтүстік бөлігіндегі қалың тропикалық ормандардан (орманды таулы аймақ); оңтүстік-батыстағы саваннаның құрғақ аймақтардан; және ең кіші ішкі ойпат (ішкі саванна), негізінен Бразилиямен шекараға дейін біртіндеп көтерілетін таудан тұрады.

Гайанадағы ең биік таулар - Бразилия-Гайана-Венесуэла шекарасындағы Аянганна тауы (2,042 м.), Монте Кабурай (1465 м.) және Рорайма тауы (2,772 м. Гайанадағы ең биік тау). Сонымен қатар көптеген жанартау беткейлері мен сарқырамалар бар, соның ішінде әлемдегі ең үлкен сарқырама деп саналатын Каитеур сарқырамасы.[9] [16] Рупунуни өзенінің солтүстігінде Рупунуни саваннасы, оңтүстігінде Кануку таулары орналасқан. Гайананың ең ұзын өзендері – бұл Эссекибо (1010км), Корентайн өзені (724км), Бербице (595 км) және Демерара өзені (346 км). Корентайн өзені Суринаммен шектеседі. Эссекибо өзенінің сағасында бірнеше үлкен аралдар бар, солтүстік-батыс жағалауында ені 145 км болатын Шелл Бич жағажайы бар, бұл арал сонымен бірге Теңіз тасбақалары (негізінен тері былғары) және басқа да жануарлар көбеюінің негізгі орны болып табылады.

Жергілікті климат тропикалық, әдетте, ыстық және ылғалды, дегенмен солтүстік - шығыс желдері әсер етеді. Жаңбырлы кезеңдері екіге бөлінеді, біріншісі мамырдан тамыз айының ортасына дейін, екіншісі қараша айынан қаңтар айының ортасына дейін.

Гайанада Оңтүстік Америкадағы адам аяғы баспаған үлкен тропикалық ормандардың бірі бар, оның кейбір бөліктері адамдар үшін әлі де қол жетімсіз. Гайананың бай тарихын зерттеушілер Уолтер Роли және Чарльз Уотертон, кейінірек натуралистер Дэвид Аттенборо және Джеральд Деррелл сипаттаған.

2008 жылы Би-Би-Си жабайы табиғаттың алуан түрлілігі, оның ішінде ашылмаған түрлер мен сирек кездесетін түрлер жайында үш бөлімнен тұратын бағдарламадан хабар таратты.

2012 жылы Гайана тропикалық ормандарды қорғау үшін Норвегиядан 45 миллион доллар алды. Бұл табиғи ортаны қорғау және қолдау үшін жалпы сомасы 250 миллион АҚШ доллары болатын елдер арасындағы 2009 жылғы келісімнен туындаған еді.

Аймақтар өңдеу

Гайана 10 аймаққа бөлінеді:[10][11]

No Аймақтар Ауданы km2 Халқы
(2012 ж.санақ) 		Халықтың тығыздығы
km2
1 Барима-Уайни 20,339 26,941 1.32
2 Померун-Супенаам 6,195 46,810 7.56
3 Эссекибо аралдары - Батыс Демерара 3,755 107,416 28.61
4 Демерара-Махайка 2,232 313,429 140.43
5 Махайка-Бербис 4,190 49,723 11.87
6 Шығыс Бербис - Корентайн 36,234 109,431 3.02
7 Куюни-Мазаруни 47,213 20,280 0.43
8 Потаро-Сипаруни 20,051 10,190 0.51
9 Жоғарғы Такуту-Жоғарғы Эссекибо 57,750 24,212 0.42
10 Жоғарғы Демерара-Бербис 17,040 39,452 2.32
Барлығы: 214,999 747,884 3.48

Шекара дауы өңдеу

Гайана Коринте өзенінің сол жағалауынан шығысқа қарай орналасқан Суринаммен, Суринамның оңтүстік-батысындағы Жаңа өзенмен және Эссексибо өзенінің батыс жағында орналасқан Венесуэламен, бір кездері

 
Эссексибо өзенінің бейнесі бар бейнесі бар Гайана картасы. Венесуэла өзеннің батыс жағалауына дейінгі аумақты талап етіп отыр

Голландиялық Эссекибо колониясымен бөлісетін шекарада даулар бар.[12][13][14] Суринаммен болған шекара дауы Біріккен Ұлттар Ұйымының теңіз құқығы туралы конвенциясымен төрелік етіліп, шешім 2007 жылдың 21 қыркүйегінде жарияланды. Екі елдің солтүстігінде орналасқан Кариб теңізі туралы ереже екі тараптың да келісімшарттық міндеттемелерді бұзғанын анықтады және екі тарапқа да өтемақы беруден бас тартты.[15]

Британдықтар 1840 жылы Британ Гвианасын зерттегенде, олар колония құрамына бүкіл Куйуни өзенінің бассейнін қосқан. Венесуэла Эссекибо өзенінен батысқа қарай барлық жерлерді талап еткендіктен, мұнымен келіспеді. 1898 жылы Венесуэланың өтініші бойынша халықаралық төрелік сот шақырылып, 1899 жылы сот даулы аумақтың шамамен 94% -ын Британ Гвианасына береді деген шешім шығарды. Төрелік аяқталды, Венесуэла де, Біріккен Корольдікте де мәселелер реттеліп, халықаралық құқықтар қабылданды. Венесуэла 60-шы жылдардағы қырғи қабақ соғыс кезінде және Гайана тәуелсіздік алған кезде қайтадан сотқа жүгінді. Бұл мәселе қазір Гайана, Ұлыбритания және Венесуэла үкіметтері қол қойған 1966 жылғы Женева келісімімен реттелген, ал Венесуэла болса Гуаяна Эскибаны қайтаруын талап етуде.[16] Венесуэла бұл аймақты "Zona en Reclamación" (мелиоративтік аймақ) деп атайды және ұлттық территориясының карталарында, әдетте, оны нүктелі сызықтармен қосу арқылы қамтиды.[17]

Гайанаға қатысты шағын даулы аудандар -бұл Венесуэламен арадағы Анко аралы; Суринаммен арадағы Корентайн өзені және Тигри ауданы немесе Жаңа өзеннің үшбұрышы. 1967 жылы «Жаңа өзен» үшбұрышында суринамдық топ табылып, ол мәжбүрлі түрде шығарылды. Гайана қорғаныс күштерінің патрульі 1969 жылдың тамыз айында үшбұрыштың ішінде жартылай жинақталған ұшу-қону жолағын және суринамдықтардың даулы ауданды алуға ниетін құжатпен растады. Қарулы қақтығыстан кейін Суринамдықтар үшбұрыштан қуылды.

Қоршаған орта және биоәртүрлілік өңдеу

Гайананың тіршілік ету ортасы төмендегіше сипатталады: жағалау, теңіз жағалауы, сағалық, шөл, өзен, көл, батпақты, саванна, қоңыр-құмды, таулы, бұлтты, ылғалды ойпаттар және құрғақ мәңгі жасыл бұталы ормандар

 
Anomaloglossus beebei (Kaieteur), Гайанаға тән құс
 
Хоутзин - Гайана ұлттық құсы.

14 аймақ Биологиялық қызығушылық тудыратын ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жүйесінің нүктелері ретінде анықталды. Гайана аумағының 80% -дан астамы ормандармен жабылған, бұл орманның құрамында құрғақ, мәңгі жасыл және маусымдық ормандар, әлемдегі ең сирек кездесетін орхидеялар кездеседі. Бұл ормандарда мыңнан астам ағаш түрлері бар. Гайананың тропикалық климаты, ерекше геологиясы бар және салыстырмалы түрде таза экожүйелері эндемизмнің жоғары деңгейі бар табиғи мекендейтін жерлері бар кең аудандарды қолдайды. Гайанада өсімдіктердің сегіз мыңға жуық түрі кездеседі, олардың жартысы басқа еш жерде кездеспейді. Гайана әлемдегі биоалуантүрліліктің ең жоғары деңгейінің біріне ие. Омыртқалылардың 1168 түрі және құстардың 814 түрімен, ол әлемдегі кез келген ірі аймақта сүтқоректілер фаунасының ең бай қауымдастықтарының бірі болып мақтана алады. Гвиана аймағы биологиялық жағынан өте бай. Оңтүстік Американың басқа аудандарынан айырмашылығы, табиғи тіршілік ету ортасының 70%- дан астамы таза аймақ болып қала береді.

Смитсон институты осы аймақтағы 2700 түрлі өсімдіктерді құрайтын 2700-ге жуық өсімдік түрлерін анықтады, және әлі де тіркелетін қосымша түрлер бар. Эссекибо бассейнінің ластанбаған таза сулары балықтар мен су омыртқасыздарының едәуір түрлерінің мекені болып табылады, әсіресе алып выдра, капибаралар (судоқыз) және каймандар.

Құрлықта ірі сүтқоректілерден ягуарлар, тапирлар, алып құмырсқажегіш және сақ маймылдары кең таралған. Аймақта құстардың 400-ден астам түрі бар, бауырымен жорғалаушылар мен қосмекенділердің фаунасы да бай. Ормандарында көптеген жәндіктер және басқа да омыртқасыздар мекендейді, олардың көпшілігі әлі күнге дейін ашылмаған белгісіз күйінде.

Дүниежүзілік мұра нысандары өңдеу

Гайана 1977 жылы Оңтүстік Америкада алғаш болып Дүниежүзілік мәдени және табиғи мұраны қорғау туралы конвенцияға қол қойды. 1990 жылдардың ортасында Гайанада Дүниежүзілік мұра нысандарын номинациялар үшін объектілерді іріктеу жұмысы басталды. Оған үш нысан қарастырылды: Кайетур ұлттық паркі, Шелл-Бич жағажайы және тарихи Джорджтаун. 1997 жылға қарай Кайетур ұлттық паркінде, ал 1998 жылы тарихи Джорджтаунда жұмыстар басталды. Алайда, бүгінгі күнге дейін Гайана сәтті номинация жасаған жоқ.

 
Кайетур сарқырамасы-әлемдегі ең ірі сарқырама

Гайана ЮНЕСКО-ға Дүниежүзілік мұра ретінде Кайетур ұлттық паркін, оның ішінде Кайетур сарқырамасымен бірге, алғашқы номинация ретінде ұсынды. Ұсынылып отырған аймақ Оңтүстік Америкада табылған эндемикалық түрлердің ең жоғары деңгейінің бірі бар Гайана өмірінің әртараптандырылған аймақтарына ие. Кайетур сарқырамасы - 226 метрге дейін созылған саябақтың ең әсерлі көрінісі болып табылады. Кайетур ұлттық паркін Дүниежүзілік мұра ретінде ұсыну сәтті болмады, ең алдымен бағалаушылар бұл аймақты Дүниежүзілік мұра нысаны ретінде ұсынылған Орталық Суринам табиғи қорығымен салыстырғанда (2000 ж.) тым кішкентай деп санады. Осылайша құжаттама Гайанаға қайта қарау үшін қайтарылды

Гайана Дүниежүзілік мұра нысанына сұранысын жалғастыруда. Біршама үзілістен кейін тарихи Джорджтаунға арналған құжаттама бойынша жұмыс жалғасуда. 2004 жылғы желтоқсан айында тарихи Джорджтаунды тағайындау туралы сұранысының тізімі ЮНЕСКО-ға ұсынылды. 2005 жылдың сәуірінде табиғатты қорғау бойынша Голландияның екі сарапшысы екі апта бойы Джорджтаунда болып, таңдалған аймақтағы тарихи ғимараттарға зерттеу жүргізді.

Сонымен бірге, Кайетур ұлттық паркі тым кіші болып саналғандықтан, Кайетур ұлттық паркі, Иводкрама орманы және Кануку таулары кіретін аймақ үшін ұсыныс берілді. Ивокрама тропикалық орманы, биологиялық әртүрлілікке бай аймақ, Кануку тауларының аумағында төрт жүзден астам құстар мен басқа да жануарлар мекен етеді.

Көрнекті орындар өңдеу

  • Әулие Георгий Шіркеуі: Ағаштан жасалған тарихи Англикан шіркеуі.
     
    Әулие Георгий Шіркеуі
  • Демерара Харбор көпірі: Әлемдегі ұзындығы жөнінен төртінші жүзбелі көпір.
  • Бербис көпірі: Әлемдегі ұзындығы жөнінен алтыншы көпір.
  • Кариб қауымдастығының хатшылығы: Мұнда Кариб аралындағы ең ірі және ең ықпалды экономикалық одақтың штаб-пәтері орналасқан.
  • Провиденс (стадион): Демерара өзенінің солтүстік жағалауындағы Провиденс қаласында орналасқан, елдегі ең үлкен спорт стадионы.
  • Артур Чунг Конференц-орталығы: Гайана үкіметіне Қытай Халық Республикасының атынан сыйлық ретінде берілген.[18]:
  • Стабрук Маркет (Стабурк базары): Демерара өзенінің жағасында орналасқан шойыннан жасалған ғимарат.
  • Джорджтаун қалалық мэриясы: Джорджтаун Таун Холл - ағаштан салынған, үш қабатты готикалық қайта өркендеу архитектурасының үлгісі болып табылады.
  • Такуту өзені арқылы өтетін көпір:Гайананың Летем және Бразилиянның Бонфим қалаларын байланыстыратын көпір
  • Уман Яна: 1972 жылы сыртқы істер министрлерінің кездесуіне арналып салынған ұлттық ескерткіш (ол 2016 жылы қалпына келтірілген).

Экономикасы өңдеу

Толық мақаласы: Гайана экономикасы

Гайанадағы негізгі экономикалық қызмет ауыл шаруашылығы болып табылады (күріш және қант өндірісі). Сонымен қатар боксит пен алтын өндіру, ағаш, асшаяндарды аулау және пайдалы қазбалары бар. Барлық

 
Гайана жағалауындағы күріш алқабы
 
Гайана өнімдерін экспорттаудың графикалық бейнесі

экспорттық түсімнің 28%-н негізінен GuySuCo компаниясына тиесілі қант өнеркәсібі береді, онда басқа салаға қарағанда көптеген адамдардар жұмыспен қамтылған. Көптеген өндірістік салаларда ірі шетелдік инвестициялар бар. Мысалы, американдық Reynolds Metals және британдық-австралиялық Rio Tinto компаниялары Гайана тау- кен саласын белсенді инвестициялауда; Корей-Малайзия Barum компаниясы ағаш дайындау саласында үлкен үлеске ие. 2015 жылдан бастап шетелдік компаниялар мұнай барлау жұмыстарында маңызды ашылымдар жасады.

Елдің негізгі проблемаларына білікті жұмыс күшінің жетіспеушілігі, инфрақұрылымның тапшылығы және сыртқы қарыздар жатады. Боксит және қант өндірісіндегі қиыншылықтармен қатар негізгі шикізаттар мен ауылшаруашылық өнімдерінің төмен бағалары үкіметтің әлсіз қаржылық жағдайының нашарлауына қауіп төндірді және болашаққа деген үміттерді бұлдыратты. Алайда 1999 жылдан бастап ауыл шаруашылығы және тау-кен өндіру секторларын кеңейту, бизнес бастамалар үшін неғұрлым қолайлы жағдай жасау, нақты валюта бағамы және халықаралық ұйымдардың тұрақты қолдауы арқасында қалыпты экономикалық өсуі Гайана экономикасын біршама қалпына келтірді. 2008 жылы әлемдік экономикалық дағдарыс жағдайында экономиканың өсуі 3%- ға өсті, 2011 жылы 5,4%- ға және 2012 жылы 3,7%- ға өсті.

Балата (табиғи латекс) өндірісі бір кездері Гайанда ірі бизнес болды. Балатты крикет ойыны үшін шарлар жасауға, тістің қуыстарын уақытша толтыруға, мүсіндер жасауға және басқа да сәндік заттарды жасауға пайдаланылды.

Жеке сектордың ірі ұйымдары жеке сектор комиссиясын (PSC)[19] және Джорджтаун сауда-өнеркәсіп палатасын (GCCI) қамтиды.[20] Үкімет 2007 жылдың басында салық кодексін қайта қарады. Қосылған құн салығы (ҚҚС) алты түрлі салықты алмастырды. ҚҚС енгізілгенге дейін сату салығынан жалтару оңай болды және көптеген кәсіпорындар салық кодексін бұзды. Көптеген кәсіпорындар мұны қосымша қағазбастылық деп бағалап ҚҚС-ты енгізуге қарсы шықты; алайда, үкімет ҚҚС- қа қатысты ұстанымын өзгерткен жоқ. Бірыңғай салық ставкасымен бірнеше салықтарды ауыстыра отырып, үкіметтік аудиторларға шығындарды табу оңай болады. Бұл бұрынғы РРР/С үкіметінде кең таралған болатын, ол тауар құнының 50% -на ҚҚС-қа тең болуына рұқсат берген.

Президент Бхаррат Ягдео қарыздан босатуға басымдықпен жеңілдету жасады. Ол Халықаралық валюта қорын (ХВҚ), Дүниежүзілік банкті және Америка Даму Банкін (ИДБ) 800 миллион доллар қарызын және индустриалды елдер алдындағы миллиондаған басқа қарызын алып тастауға көндірді. ИДБ Президенті Морено Ягдеоға мықты көшбасшы екенін айтып және келіссөз жүргізу шеберлігі үшін жоғары баға берді

Халықаралық және аймақтық қатынастар өңдеу

Америка мемлекеттерінің ұйымы (OAS) өңдеу

Гайана бұл жүйеге 1991 жылы кірді.[21]

Американың байырғы халықтары көшбасшыларының саммиттері (ILSA) өңдеу

Гайанада халықтардың байырғы топтары мен елдің географиялық жағдайын ескере отырып, Америка мемлекеттерінің ұйымының (OAS) Гайанаға қосқан үлесі айтарлықтай болуы мүмкін.[22] OAS-тің байырғы халықтарға қатысты позициясы жылдар бойы дамып келеді, олар Американың байырғы халықтары көшбасшыларының саммиттерін (ILSA) ұйымдастыруға қолдау көрсетіп келеді.[23]

Қаржылық қатынастарға әсер ететін келісімдер өңдеу

(КАРИКОМ) Қосарланған салық салудан босату туралы 1994 жылғы шарт өңдеу

1994 жылғы 19 тамызда CARICOM жиналысында Тринидад және Тобаго мен Гайана өкілдері қосарланған салық салудан босату туралы келісімге қол қойды.[24] Бұл келісім салықтарды, тұрғылықты жерді, салық юрисдикциясын, капиталдың өсуін, бизнестен түсетін пайданы, пайыздарды, дивидендтерді, роялтиді және басқа да салаларды қамтыды.

(FATCA) Шетелдік шоттарға салық салу туралы Заң өңдеу

2014 жылдың 30 маусымында Гайана шетелдік шоттарға салық салу туралы Заңға (FATCA)[25] байланысты Америка Құрама Штаттарымен келісімге қол қойды. Бұл келісімде 1992 жылғы 22 шілдеде Джорджтаунда қол қойылған салық туралы ақпараттармен алмасу туралы келісімге сілтеме бар.

Демографиясы өңдеу

Толық мақаласы: Гайана демографиясы

Гайананың тұрғындарының басым көпшілігі (шамамен 90%) 16-дан 64 шақырымға дейін созылып жатқан жағалау бойында өмір сүреді.[26]

Гайана халқы қазіргі уақытта нәсілдік және этникалық белгілері бойынша біркелкі емес, этникалық топтар Үндістаннан, Африкадан, Еуропа мен Қытайдан, сондай-ақ байырғы халықтардан тұрады. Этникалық шығу тегіне қарамастан, бұл топтардың екі ортақ тілі бар: ағылшын және креол.

 
2005 жылғы Гайана халқының тығыздығы

Ең үлкен этникалық топ – индогайаналықтар (сондай-ақ үндістер ретінде белгілі ), халықтың 43,5% - ын құрайтын Үндістаннан келген жалдамалы жұмысшылардың ұрпақтары. Олардан кейін Африкадан келген құлдардың ұрпақтары, олар 30,2% құрайды. Аралас некесі бар Гайаналықтар 16,7% - ды құрайды, ал тұрғылықты халықтар (жергілікті тұрғындар үндістер деп аталады ) 9,1% - ды құрайды. Жергілікті топтарға аравак, вай-вай, карибтер, акавайо, арекуна, патамона, вапиксана, макуши және варао кіреді.[36] Екі ірі топ Үнді-Гайаналықтар және Афро-Гайаналықтар біраз нәсілдік шиеленісті бастан кешірді.[27][28][29]

Үнді-Гайаналықтардың көпшілігі Солтүстік Үндістанның аудандарынан келген бходжпуриша сөйлейтін жалдамалы жұмысшылардан шыққан.[30] Одан аздауы Тамил және Телугу группасы халықтары Оңтүстік Үндістаннан келгендер.[31]

2002 жылғы санақ кезінде екі негізгі топтың халықтарының үлесі төмендегені байқалды. Индогайяналықтар 1980 жылғы санақта жалпы халық санының 51,9%- ын құрады, бірақ 1991 жылға қарай бұл көрсеткіш 48,6%- ға дейін, содан кейін 2002 жылғы санақ бойынша 43,5%- ға дейін төмендеді. Афро-Гайаналықтар саны бірінші кезеңде (1980 және 1991 жылдар) 30,8%- дан 32,3%- ға дейін артты , содан кейін 2002 жылғы санақ бойынша 30,2%- ға дейін азайды. Халықтың жалпы санының аздаған өсуі кезінде екі ірі топтың үлесінің төмендеуі жергілікті үндіс топтарының үлесінің салыстырмалы ұлғаюына алып келді. 1991-2002 жылдар аралығында үндістердің саны 22 097 адамға өсті.

Португалдықтар саны (1891 жылы 4,3% ) ондаған жылдар бойына төмендеп келеді.[32]

Ірі қалалары өңдеу

Гайананың ірі қалалары[33]
№ қалалары Аймақ Халқы
1 Джорджтаун Демерара-Махайка 235,017
2 Линден Жоғарғы Демерара-Бербис 44,690
3 Нью-Амстердам Шығыс Бербис - Корентайн 35,039
4 Анна-Реджина Померун-Супенаам 12,448
5 Бартика Куюни-Мазаруни 11,157
6 Скелдон Шығыс Бербис - Корентайн 5,859
8 Парика Эссекибо аралдары - Батыс Демерара 4,081
9 Вред-эн-Хуп Эссекибо аралдары - Батыс Демерара 3,073

Тілдері өңдеу

Ағылшын тілі Гайананың ресми тілі болып табылады және білім беру, үкімет, бұқаралық ақпарат құралдары мен қызметтер үшін пайдаланылады. Халықтың басым көпшілігі ағылшын тіліне негізделген Гайана-креол, креол тілдерін ана тілі ретінде айтады.[34] Сонымен қатар, халықтың аздаған бөлігі Кариб бассейні үндістерінің мәдени және діни себептерге байланысты сақталған ( акавайо , вай-вай және макуши) тілдерінде сөйлейді.

Діні өңдеу

2002 жылғы жалпы ұлттық халық санағының деректері бойынша халықтың 57,4%- ы христиандар, 28,4%- ы үндістер, 7,2%- ы мұсылмандар, 1,9%- ы басқа діндерді ұстанған, ал халықтың 2,3%- ы дінді ұстанбайтындар болған.[35]

Христиандардың ішінде протестанттар (34,8%), басқа христиандар (20,8%), бірақ сонымен қатар католиктер де бар (7,1%). Вайшнавизм үндістер арасында негізгі дәстүр болып табылады. Мұсылман арасында сунниттер, сондай-ақ шииттер мен ахмадиялықтар басым. Басқа діндердің ішінде ең танымалдары - Растафари қозғалысы, буддизм және бахаи діні.

Үкімет және саясат өңдеу

 
Гайана Жоғарғы соты
 
Гайана парламентінің ғимараты

Гайана саясатында президент өкілеттілігі демократиялық республика аясында өтеді, онда Гайана Президенті мемлекет басшысы және үкімет басшысы, сонымен қатар көп партиялы жүйе болып табылады. Атқарушы билікті президент және Үкімет жүзеге асырады. Заң шығарушы билік Президентке де, Гайана ұлттық жиналысына да тиесілі. Тарихи саясат елдегі шиеленістің көзі болып табылады және сайлау кезінде жиі толқулар жиі орын алды. 1970-ші және 1980-ші жылдары саяси кезеңдерде Халықтық ұлттық конгресс үстем болды.

1992 жылы АҚШ-тың бұрынғы президенті Джимми Картердің жетекшілігімен алғашқы «еркін және әділ» сайлау өткізілді және Халықтың Прогрессивті партиясы елді 2015 жылға дейін басқарды. Екі партия да негізінен этникалық топтар бойынша ұйымдастырылған, нәтижесінде ресурстарды бөлуге байланысты мәселелерде жиі қақтығыстар болады. 2011 жылғы 28 қарашада өткен жалпы сайлауда Халықтың Прогрессивті партиясы (ПНП) көпшіліктен қолдау тауып, ал олардың Президенттігіне кандидат Дональд Рамотар Президент болып сайланды.

2015 жылғы 11 мамырда мерзімінен бұрын жалпыға бірдей сайлау өткізілді. Онда "Ұлттық бірлік пен өзгерістер жолындағы серіктестік» коалициясы (APNU-AFC) Ұлттық Ассамблеядағы 65 орынның 33-іне ие болды. 2015 жылғы 16 мамырда отставкадағы Армия генералы Дэвид А.Гранжер Гайананың сегізінші президенті болып сайланды.[36]

Инфрақұрылым және телекоммуникация өңдеу

Транспорт өңдеу

Толық мақаласы: Гайанадағы транспорт
 
Гайанадан Бразилияға өтетін шекаралық көпір

Жалпы ұзындығы 187 шақырым темір жол бар, олардың барлығы пайдалы қазбаларды тасымалдауға арналған. Тас жолдарының ұзындығы 7 969 шақырым, оның 591 шақырымы асфальтталған. Кеме қатынасы су жолдары Бербице, Демерара және Эссекибо өзендерін қоса алғанда 1077 километрге созылып жатыр. Джорджтаун, Порт-Кайтум және Жаңа Амстердам қалаларында порттары бар. Екі халықаралық әуежай бар. (Чедди Джаган, Тимери және Юджина Ф. Коррейры халықаралық әуежайы) 90-ға жуық ұшу-қону жолағы бар, оның тоғызында асфальтталған жолақтар.

Электр энергиясы өңдеу

Гайанадағы Электр энергетикасы секторында Power and Light (GPL), мемлекеттік біріктірілген коммуналдық компаниясы Гайана электр секторында басымдыққа ие. Елде гидроэнергетика қуатын өндірудің үлкен мүмкіндігі бар екеніне қарамастан, оның белгіленген 226 МВт қуатының көп бөлігі тиімсіз басқарылатын дизель генераторларына сәйкес келеді. Ішкі аймақтарда энергияға қол жетімділікті жақсарту бойынша бірнеше бастамалар бар. Гайана жаңартылатын энергетикалық ресурстарға ие және энергия тасығыштарға көшкен кезде үлкен пайда көруі мүмкін.[37]

Денсаулық өңдеу

Толық мақаласы: Гаянадағы денсаулық сақтау ісі

Гайанада өмір сүру ұзақтығы 2012 жылы ерлер мен әйелдер үшін 67 жасты құрайды..[38] 2014 жылғы Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының есебінде (2012 жылғы статистика бойынша) ел әлемде суицидтің ең жоғары деңгейіне ие, 100000 тұрғынға шаққанда 44,2 өлім-жітім көрсеткіші бар.[39][40] ДДСҰ-ның 2011 жылғы бағалауы бойынша, АИВ/ЖИТС-тың таралуы жасөспірімдер / ересектер арасында (15–49 жас) 1,2% құрайды.[41]

Білім өңдеу

Толық мақаласы: Гайанадағы білім беру ісі
 
Гайана корольдік колледжі

Гайананың сауаттылық деңгейі 88,5% құрайды, бұл Оңтүстік Америкадағы ең төменгі көрсеткіш.[42]

Білім беру жүйесі ғылым мен техника, техникалық және кәсіптік пәндер, бизнесті басқару немесе компьютерлік ғылымдар саласында мамандар даярлауға жеткілікті деңгейде бағдарланбаған. Гайана білім беру жүйесі бұрынғы британдық білім беру жүйесінің үлгісі бойынша құрылған. Оқушылар 7-сыныпта орта мектепке түсу үшін NGSA ( 6-сыныптың Ұлттық бағасы) тапсырады деп күтілуде. Гайана Кариб аймағына кіретін барлық басқа елдерінде енгізілген емтихандарын енгізді, ал Британдық дәуірден мұра болған деңгей жүйесі бірнеше мектептерге ғана ұсынылады.

Мәдениет өңдеу

Толық мақаласы: Гайана мәдениеті

Гайана мәдениеті Кариб бассейнінің ағылшын тілді елдерінің мәдениетіне өте ұқсас және ол тарихи тұрғыдан ХІХ ғасырда Британ Империясының бөлігі ретінде Кариб бассейнінің ағылшын тілді елдерімен байланысты болды. Гайана Кариб қоғамдастығы (КАРИКОМ) экономикалық блогының негізін қалаушылардың бірі, сондай-ақ блоктың штаб-пәтері және секретариаты болып табылады. Гайананың географиялық орналасуы, тропикалық ормандардың аз қоныстанған аудандары және үндістердің едәуір саны оны Кариб бассейнінің ағылшын тілді елдерінен ерекшелендіреді. Оның индогайана (Шығыс-Үнді) және афрогайана (Африкалық) қоспасы оған Тринидадпен ұқсастық береді және Солтүстік және Оңтүстік Американың басқа бөліктерінен ерекшеленеді.

Гайананың музыкалық дәстүрі - Африка, Үнді, Еуропа және Латын элементтерінің қоспасы. Танымал музыканың әртүрлі түрлеріне регги, калипсо, чатни, соча, жергілікті гайаналық Соча чатни және Болливудтың кино әні немесе үнді музыкасы жатады.

Табиғат өңдеу

Гайанада құстардың 900-ден астам түрі бар, сүтқоректілердің 225 түрі, бауырмен жорғалаушылардың 880 түрі және әртүрлі ағаштар мен өсімдіктердің 6500-ден астам түрлері кездеседі.[43] Ең әйгілісі – Arapaima, ол әлемдегі ең ірі тұщы су балығы болып табылады. Сонымен қатар алып құмырсқажегіштер, құстардан ең танымал тау қоразы (Rupicola rupicola) кезеседі.[44]

Спорт өңдеу

 
Провиденс стадионы

Гайанадағы негізгі спорт түрлері - крикет [45]), баскетбол, футбол және волейбол.[46] Кішігірім спорт түрлеріне софтбол (жағажай крикеті), көгалдағы хоккей, нетбол, рандерс, теннис, үстел теннисі, бокс, сквош, регби, ат жарысы және басқалар жатады.

Гайана 2007 жылы Әлем кубогы шеңберінде крикет бойынша халықаралық матчтарды қабылдады (CWC 2007). Жаңа 15 мың орындық "Провиденс" стадионы Әлем кубогы үшін салынды және 28 наурызда ойынға дайын болды.

Халықаралық футбол мақсатында Гайана CONCACAF құрамына кіреді. Гайанада сонымен қатар бес ат спорты курсы бар.

Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Гайана

Дереккөздер өңдеу

  1. ↑ Guyana 2012 Census Мұрағатталған 6 тамыздың 2014 жылы. GeoHive– Guyana. Retrieved 2 August 2012.
  2. ↑ a b c d World Economic Outlook Database, October 2018. International Monetary Fund.
  3. ↑ 2018 Human Development Report. United Nations Development Programme (2018). Тексерілді, 14 қыркүйек 2018.
  4. ↑ Constitution of the Co-operative Republic of Guyana Act (PDF) (March 1998). Басты дереккөзінен мұрағатталған 21 тамыз 2011. Тексерілді, 17 ақпан 2010.
  5. ↑ Guyana. Oxford Dictionaries. Тексерілді, 9 мамыр 2015.
  6. ↑ Ministry of Amerindian Affairs – Georgetown, Guyana. Amerindian.gov.gy. Басты дереккөзінен мұрағатталған 2 маусым 2013. Тексерілді, 30 наурыз 2014.
  7. ↑ South America 1744–1817 by Sanderson Beck.
  8. ↑ https://legal.un.org/riaa/cases/vol_XXVIII/331-340.pdf
  9. ↑ Rowe, Mark. South America: Do the continental: The best of what's new; spectacular waterfalls, forgotten cities, pre-Inca trails, The Independent (14 November 2004), бет  Features, page 3.
  10. ↑ Bureau of Statistics – Guyana Мұрағатталған 17 ақпанның 2012 жылы. CHAPTER III: POPULATION REDISTRIBUTION AND INTERNAL MIGRATION, Table 3.4: Population Density, Guyana: 1980–2002
  11. ↑ Guyana – Government Information Agency Мұрағатталған 14 тамыздың 2007 жылы., National Profile. gina.gov.gy
  12. ↑ Guyana ponders judicial action in border dispute with Venezuela. FoxNews Latino (23 December 2014). Тексерілді, 22 ақпан 2015.
  13. ↑ web|url=http://www.guyanachronicle.com/ARCHIVES/archive%2017-06-07.html |title=Tribunal decision tentatively set for August |accessdate=9 July 2007 |url-status=bot: unknown |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090406062803/http://www.guyanachronicle.com/ARCHIVES/archive%2017-06-07.html |archivedate=6 April 2009 }}. guyanachronicle.com, Archives for 17 June 2007
  14. ↑ Guyana to experience 'massive' oil exploration this year. Landofsixpeoples.com (5 February 2007). Тексерілді, 2 мамыр 2010.
  15. ↑ official site of the Permanent Court of Arbitration. Pca-cpa.org. Басты дереккөзінен мұрағатталған 8 ақпан 2013. Тексерілді, 2 мамыр 2010.
  16. ↑ Ishmael, Odeen (1998, rev. 2006) "The Trail Of Diplomacy: A Documentary History of the Guyana-Venezuela Border Issue" Мұрағатталған 28 маусымның 2009 жылы. Dr. Ishmael was Ambassador of Guyana to Venezuela when this was written.
  17. ↑ Mapa Politico de Venezuela. A-venezuela.com. Басты дереккөзінен мұрағатталған 20 ақпан 2010. Тексерілді, 2 мамыр 2010.
  18. ↑ Arthur Chung Conference Centre (6 March 2017).
  19. ↑ RedSpider, Romona Khan Private Sector Commission. Psc.org.gy. Тексерілді, 2 мамыр 2010.
  20. ↑ Georgetown Chamber of Commerce & Industry (GCCI). Georgetownchamberofcommerce.org. Басты дереккөзінен мұрағатталған 17 желтоқсан 2010. Тексерілді, 2 мамыр 2010.
  21. ↑ OAS OAS – Organization of American States: Democracy for peace, security, and development (1 August 2009).
  22. ↑ OAS OAS – Organization of American States: Democracy for peace, security, and development (1 August 2009).
  23. ↑ Indigenous Peoples.
  24. ↑ IRD Trinidad and Tobago – CARICOM Treaties.
  25. ↑ Foreign Account Tax Compliance Act (FATCA).
  26. ↑ Guyana General Information. Geographia.com. Тексерілді, 2 мамыр 2010.
  27. ↑ "Guyana turns attention to racism Мұрағатталған 2 желтоқсанның 2010 жылы.". BBC News. 20 September 2005.
  28. ↑ "Conflict between Guyanese-Indians and Blacks in Trinidad and Guyana Socially, Economically and Politically Мұрағатталған 2 желтоқсанның 2010 жылы.". Gabrielle Hookumchand, Professor Moses Seenarine. 18 May 2000.
  29. ↑ International Business Times: "Guyana: A Study in Polarized Racial Politics" Мұрағатталған 15 шілденің 2012 жылы. 12 December 2011
  30. ↑ Helen Myers Music of Hindu Trinidad — University of Chicago Press, 1999. — P. 30. — ISBN 978-0-226-55453-2.
  31. ↑ Indian Diaspora.
  32. ↑ "Portuguese emigration from Madeira to British Guiana Мұрағатталған 18 қыркүйектің 2013 жылы."
  33. ↑ Biggest Cities Guyana.
  34. ↑ Damoiseau, Robert (2003) Eléments de grammaire comparée français-créole guyanais Ibis rouge, Guyana, Үлгі:ISBN
  35. ↑ Final 2002 Census Compendium 2. Басты дереккөзінен мұрағатталған 1 қаңтар 2017.
  36. ↑ Svetlana Marshall Ruling on confidence vote appeal Friday. Guyana Chronicle (21 March 2019).
  37. ↑ Overland, Indra; Bazilian, Morgan; Ilimbek Uulu, Talgat; Vakulchuk, Roman; Westphal, Kirsten (1 November 2019). "The GeGaLo index: Geopolitical gains and losses after energy transition". Energy Strategy Reviews 26: 100406. doi:10.1016/j.esr.2019.100406. 
  38. ↑ Life Expectancy ranks Мұрағатталған 21 мамырдың 2012 жылы.. CIA World Factbook
  39. ↑ WHO Report 2014 Preventing suicide: A global imperative..
  40. ↑ Desperate measures (13 September 2014).
  41. ↑ WHO Health-Related Millennium Development Goals Report 2011 Мұрағатталған 17 маусымның 2012 жылы.. Part1
  42. ↑ UIS Education.
  43. ↑ Tavani, Claudia The Most Amazing Wildlife in Guyana (en-US) (14 August 2018).
  44. ↑ Attenborough, S. 1998 BBC. The Life of Birds. p. 211. Үлгі:ISBN
  45. ↑ Composition and countries. W.I Cricket team. West Indies Cricket Board. Тексерілді, 27 қараша 2013.
  46. ↑ SPORTS, LITERATURE. Guyana News and Information. Тексерілді, 30 қараша 2015.
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Гайана&oldid=3206027» бетінен алынған