Дунхуаң тас үңгірлері

Дунхуаң тас үңгірлері (қытайша Дунхуаң шику немесе чиаңфодуң — мың будда үңгірі деп те аталады) — Қытайдың Гансу өлкесінің Дунхуаң қаласы маңында орналасқан ғибадатханалар кешені.

Дунхуаң тас үңгірлері — Ұлы жібек жолы бойындағы халықтардың орта ғасырлардағы мәдениеті мен өнерінің ғажайып ескерткіштерінің бірі. Дунхуаң тас үңгірлерінің негізгісі — қаладан шығысқа қарай 25 км жердегі Могау үңгірлері. Үңгірлер Миңшашань жотасының шығыс жақ беткейінен қазылған, ұзындығы 1680 м, биікт. 15 — 30 м келетін тік беткейге тізбектеле орналасқан. Жалпы саны 750-ден астам үңгірлерде жалпы ауданы 45 мың м2 келетін фрескалар, 2000-нан астам түрлі түсті мүсіндер бар. Үңгірлер кешені оңтүстік және солтүстік болып екі топқа бөлінген. Оңтүстік топта 487 үңгір бар, ал солтүстік топтағы 250-ден астам үңгірдің көпшілігінде мүсіндер мен фрескалар жоқ. Үңгірлер кешенінің қарсысындағы өзеннің жағасында мұнаралар тобы орналасқан.

Көне қытай жазба деректері бойынша, Могау үңгірлері ең алғаш 366 жылы салына бастағаны белгілі. Үңгірлердің алғашқы бөлігі Солтүстік патшалықтары дәуірінде (386 — 581), көпшілігі Суй империясы (581 — 618), әсіресе, Таң империясы (618 — 907) тұсында салынды. Дунхуаң өлкесін тибеттіктер бақылауға алған кезде (781 жылдан), Қытайдың солтүстігін түркі тайпалары билеген дәуірде (907 — 979), одан кейін қытайлық Суң әулеті (960 — 1279), Таңғұт мемлекеті (1032 — 1227) және Юань империясы кезінде де жаңадан үңгірлер қазылып, ескілері жөнделіп, жаңартылып отырған. Әр дәуірде түрлі халықтар тарапынан салынған үңгірлердің сәулет өнері үлгісінде, мүсіндер мен фрескаларының стилі мен сюжетінде көптеген ерекшеліктер бар. Дунхуаң үңгір-ғибадатханалар кешенінің екінші тобы қаладан солт.-батысқа қарай 30 км жерде Шичианфодуң үңгірінде орналасқан. Онда 22 үңгір бар, құрылысы, салынған мерзімі, мүсіндер мен фрескаларының стилі түгелдей дерлік Могау үңгірлеріне ұқсас. Дунхуаң ескерткіштерінің ішіндегі бағалысы — жазба мұралар. 1900 жылы Могау үңгірлерін қараушы монах Ваң ғ17 үңгірден 40 мыңнан астам қолжазба-бітіктер жатқан ірі “кітап қоймасын” тапты. Зерттеушілердің жорамалынша, бұларды монахтар 11 ғасырдың басындағы Таңғұт шапқыншылығы кезінде үңгірге жасырып, аузын бекітіп кеткен. Дунхуаң ескерткіштері 20 ғ-дың басында-ақ шет ел ғалымдарының назарын аударып, бүкіл әлемге танылды. 1907 — 15 ж. көптеген мәдени мұралар талан-таражға салынып, кейбірін зерттеушілер өз елдеріне алып кеткен.

Қалған ескерткіштер Пекин кітапханасында, т.б. мекемелерде сақтаулы тұр. Жазба бітіктердің көпшілігі қытай, кейбірі тибет, түркі, ұйғыр, соғды, санскрит, күсән, хотан тілдерінде жазылған, мазмұны аса бай, көпшілігі діни жазбалар — будда сутралары, хикаялары және дао, несториан, манихей дінінің қасиетті кітаптары, тарихи, әдеби, пәлсапалық, мед. жазбалар, шаруашылық-әкімш., құқықтық құжаттар, т.б. Бұл жазбалар 5 — 11 ғасырлар ескерткіші екені анықталды. Ежелгі Дунхуаңның “кітап қоймасынан” табылған, Орхон — Енисей жазуы мен ескі түркі тілінде жазылған 104 беттен тұратын түркі кітабы (9 ғасыр) — “Ырық бітік” (сәуегейлік туралы кітап) қазір Ұлыбритания кітапханасында сақтаулы тұр. Дунхуаң ескерткіштерінің Ұлы жібек жолы бойындағы халықтардың тарихын, тілін, жазуын, дінін, өнері мен әдебиетін зерттеп білуде маңызы зор.