Еңбекшіқазақ ауданы
Еңбекшіқазақ ауданы — Алматы облысының оңтүстік бөлігінде орналасқан әкімшілік бөлініс. Аудан орталығы – Есік қаласы.
| Қазақстан ауданы | |||
| Еңбекшіқазақ ауданы | |||
| |||
| Әкімшілігі | |||
|---|---|---|---|
| Облысы | |||
| Аудан орталығы | |||
| Ауылдық округтер саны |
25 | ||
| Қалалық әкімдіктер саны |
1 | ||
| Ауыл саны |
78 | ||
| Қала саны |
1 | ||
| Аудан әкімдігінің мекенжайы |
Есік қаласы, Жамбыл даңғылы, №21а | ||
| Тарихы мен географиясы | |||
| Координаттары |
43°21′11″ с. е. 77°32′21″ ш. б. / 43.35306° с. е. 77.53917° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 43°21′11″ с. е. 77°32′21″ ш. б. / 43.35306° с. е. 77.53917° ш. б. (G) (O) (Я) | ||
| Құрылған уақыты |
1928 | ||
| Жер аумағы |
8,3 мың км² | ||
| Уақыт белдеуі | |||
| Тұрғындары | |||
| Тұрғыны |
284 334[1] адам (2023) | ||
| Ұлттық құрамы |
қазақтар (57,58%), ұйғырлар (17,76%), орыстар (12,82%), түріктер (4,87%), әзербайжандар (1,51%), күрдтер (1,32%), татарлар (0,55%), шешендер (0,54%), қырғыздар (0,53%), немістер (0,44%), өзбектер (0,41%), корейлер (0,36%), басқалары (1,31%)[2] | ||
| Сандық идентификаторлары | |||
| Пошта индексі |
040400-040462[3] | ||
| Автомобиль коды |
05 | ||
|
| |||
Географиялық орны, жер бедері және табиғаты өңдеу
Солтүстігінде Қапшағай су қоймасы арқылы Қонаев қаласымен және Жетісу облысының Кербұлақ ауданымен, шығысында Ұйғыр ауданымен, батысында Талғар ауданымен, оңтүстігінде Кеген ауданымен шектеседі.
Ауданның оңтүстігін Іле Алатауының Қараш, шығысын, оңтүстік-шығысын Бақай тауы, Сарытау, Сөгеті, Торайғыр таулары, қиыр шығысын Сөгеті жазығы алып жатыр. Ауданның ең биік жері оңтүстік-батысындағы мәңгі қар мен мұз басқан Саз тауы (4241 м). Аудан жері солтүстікке қарай ылдиланып Қапшағай су қоймасына тіреледі. Бұл жазық келген өңірінде Іле ойысы жатыр. Таулардан Есік, Түрген, Киікбай, Шолақ, Шыбықты, Белшабдар, Қаратұрық, Лаварсаз, Асы және Шілік өзендері бастау алады. Шілік өзеніндегі Бартоғай бөгенінен Д.А. Қонаев атындағы Үлкен Алматы каналы бастау алып, шығыстан батысқа қарай ағып өтеді. Таулық бөлігінде ұсақ мореналық көлдер (Есік, Жасылкөл, т.б.) кездеседі. Өзендерде бірнеше кішігірім СЭС-тер салынған. Толқын ауылы тұсында арнайы балық өсіруге арналған Есдәулетсай тоғаны, Түрген шатқалында бахтах (форель) шаруашылығы ұйымдастырылған. Аудан аумағында Алматы қорығы, Есік обасы («Алтын адам» мүрдесі табылған), Тянь-Шань шыршасы өсетін Шыңтүрген (Шымтүрген) шыршалығы (889 га) орналасқан. Тау бөктерлерінде Таутүрген, Қорам минералды бұлақтары бар. Шіліккемерде құм мен кесектас өндіріледі. Бұғыты тауларында вольфрам кен орны барланған.
Климаты, өсімдігі мен жануарлар дүниесі өңдеу
Климаты континенттік. Қысы суық. Таулы өңірлерде қар қалың түседі (40 – 60 см). Қаңтар айының орташа температурасы –6 – 10°С, кейде температура –28 – 30°С-қа дейін төмендейді. Жазы ыстық әрі құрғақ. Шілденің орташа температурасы 20 – 24°С. Жылдық орташа жауын-шашын мөлш. жазық өңірде 200 – 400 мм, тау бөктерлерінде 550 – 700 мм. Аудан аумағында ендік бағытта айқын байқалатын бірнеше табиғи белдемдер өтеді. Іле ойпатының шөлейтті белдемінде сұр, сортаң сұр топырақ қалыптасқан. Онда баялыш, жусан, ши, күйреуік, т.б. сораң шөптер, өзен аңғарлары мен ойысты жерінің шалғынды-батпақты топырағында құрақ, қамыс, қияқ, жалбыз, тау алдының жонды-белесті жерлерінің қоңыр, қызғылт қоңыр топырағында бұта аралас бетеге, боз, селеу, тау бөктерлерінде астық тұқымдас әр түрлі шөптесіндер өскен. Таулардың орта және биік белдеулерінде тау шалғыны, одан биікте альпілік шалғындар қалыптасқан. Тау етегі мен шатқалдарын тал, үйеңкі, көктерек, емен, өрік, алма, алмұрт жеміс ағаштары, биік таулы бөлігін шырша, қарағай орманы алып жатыр. Жануарлардан қоңыр аю, барыс, қасқыр, түлкі, таутеке, арқар, жазық жерлерде елік, борсық, суыр, қырғауыл, т.б. мекендейді. Су айдындары балыққа бай.
Ауыл шаруашылығы өңдеу
Ауданында суармалы және тәлімді (тау бөктерлерінде) егін шаруашылығы жақсы дамыған, сонымен қатар қой шаруашылығы бар, жүзім, жеміс-жидек, көкөніс, темекі өсіріледі. Ауыл шаруашылығына жарамды жерінің аумағы 641, 6 мың га (2006), оның ішінде жыртылған жері 92,1 мың га, шабындық 16,6 мың га, жайылым 521,5 мың га. Ауданда ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу және тамақ өнеркәсібінің салалары жақсы дамыған. Ірілері: «Филипп – Моррис», «Фудмастер», «Голд продукт», «Есік жүзім зауыты», «Дионис», «Елес» т.б. Өсімдік ш-нда егістің басым бөлігі (80%) астық ш-ның үлесіне келеді. Еңбекшіқазақ ауданы жерінен Алматы – Райымбек, Алматы – Жаркент автомобобиль жолы өтеді. Есік қаласынан облыс орталығы – Талдықорған қ-на дейінгі арақашықтық 340 км.[4]
Халқы өңдеу
| 1939 | 1959 | 1970 | 1979 | 1989[5] | 1999 | 2009[6] | 2021 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 34471 | ▲55656 | ▲91063 | ▲104351 | ▲113935 | ▲202659 | ▲257506 | ▲278581 |
Тұрғындар саны – 300427 адам (2019). 40-тан астам ұлттың өкілдері тұрады, оның ішінде: қазақтар (57,50%), орыстар (13,15%), түріктер (4,80%), ұйғырлар (17,67%), әзербайжандар (1,47%), күрдтер (1,26%), татарлар (0,56%), шешендер (0,55%), қырғыздар (0,50%), немістер (0,45%), корейлер (0,38%), өзбектер (0,39%), украиндар (0,22%), гректер (0,22%), поляктар (0,12%), басқалары (0,76%).
Әкімшілік бөлінісі өңдеу
Аудандағы 79 елді мекен 1 қалалық әкімдік пен 25 ауылдық округке біріктірілген:
| Ауылдық округтері | 2009 | 2021 | 2021 2009-ға пайызбен | Ерлер 2009 | Ерлер 2021 | 2021 2009-ға пайызбен | Әйелдер 2009 | Әйелдер 2021 | 2021 2009-ға пайызбен |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ават ауылдық округі | 5670 | ▼4314 | 76,1 | 2793 | ▼2130 | 76,3 | 2877 | ▼2184 | 75,9 |
| Ақши ауылдық округі | 6421 | ▼5426 | 84,5 | 3173 | ▼2769 | 87,3 | 3248 | ▼2657 | 81,8 |
| Аса ауылдық округі | 9047 | ▲9320 | 103 | 4529 | ▲4791 | 105,8 | 4518 | ▲4529 | 100,2 |
| Балтабай ауылдық округі | 8510 | ▲9784 | 115 | 4211 | ▲4924 | 116,9 | 4299 | ▲4860 | 113 |
| Бартоғай ауылдық округі | 7720 | ▼6906 | 89,5 | 3376 | ▲3478 | 103 | 4344 | ▼3428 | 78,9 |
| Бәйдібек би ауылдық округі | 9802 | ▲10444 | 106,5 | 4690 | ▲5145 | 109,7 | 5112 | ▲5299 | 103,7 |
| Бәйтерек ауылдық округі | 13541 | ▲13894 | 102,6 | 6318 | ▲6763 | 107 | 7223 | ▼7131 | 98,7 |
| Бөлек ауылдық округі | 7861 | ▼7533 | 95,8 | 3871 | ▼3746 | 96,8 | 3990 | ▼3787 | 94,9 |
| Есік қалалық әкімдігі | 34355 | ▲41018 | 119,4 | 16500 | ▲19863 | 120,4 | 17855 | ▲21155 | 118,5 |
| Жаңашар ауылдық округі | 6673 | ▲8394 | 125,8 | 3260 | ▲4156 | 127,5 | 3413 | ▲4238 | 124,2 |
| Көктөбе ауылдық округі | 12137 | ▲14396 | 118,6 | 5980 | ▲7231 | 120,9 | 6157 | ▲7165 | 116,4 |
| Қазақстан ауылдық округі | 8150 | ▲9116 | 111,9 | 4103 | ▲4633 | 112,9 | 4047 | ▲4483 | 110,8 |
| Қаражота ауылдық округі | 6692 | ▼4602 | 68,8 | 3366 | ▼2373 | 70,5 | 3326 | ▼2229 | 67 |
| Қаракемер ауылдық округі | 6513 | ▲8620 | 132,4 | 3259 | ▲4409 | 135,3 | 3254 | ▲4211 | 129,4 |
| Қаратұрық ауылдық округі | 12693 | ▲12788 | 100,7 | 6298 | ▲6502 | 103,2 | 6395 | ▼6286 | 98,3 |
| Қорам ауылдық округі | 5979 | ▲6479 | 108,4 | 2948 | ▲3347 | 113,5 | 3031 | ▲3132 | 103,3 |
| Қырбалтабай ауылдық округі | 4998 | ▼3242 | 64,9 | 2502 | ▼1696 | 67,8 | 2496 | ▼1546 | 61,9 |
| Малыбай ауылдық округі | 5198 | ▼4411 | 84,9 | 2386 | ▼2216 | 92,9 | 2812 | ▼2195 | 78,1 |
| Масақ ауылдық округі | 5309 | ▼4270 | 80,4 | 2706 | ▼2205 | 81,5 | 2603 | ▼2065 | 79,3 |
| Рахат ауылдық округі | 19032 | ▲28022 | 147,2 | 9459 | ▲14066 | 148,7 | 9573 | ▲13956 | 145,8 |
| Саймасай ауылдық округі | 6303 | ▲6916 | 109,7 | 3130 | ▲3366 | 107,5 | 3173 | ▲3550 | 111,9 |
| Сөгеті ауылдық округі | 4176 | ▼2891 | 69,2 | 2105 | ▼1518 | 72,1 | 2071 | ▼1373 | 66,3 |
| Ташкенсаз ауылдық округі | 3794 | ▲4607 | 121,4 | 1914 | ▲2317 | 121,1 | 1880 | ▲2290 | 121,8 |
| Тескенсу ауылдық округі | 6391 | ▲6601 | 103,3 | 3219 | ▲3372 | 104,8 | 3172 | ▲3229 | 101,8 |
| Түрген ауылдық округі | 12781 | ▲14446 | 113 | 6330 | ▲7209 | 113,9 | 6451 | ▲7237 | 112,2 |
| Шелек ауылдық округі | 27760 | ▲30141 | 108,6 | 13650 | ▲15150 | 111 | 14110 | ▲14991 | 106,2 |
| ЖАЛПЫ САНЫ | 257506 | ▲278581 | 108,2 | 126076 | ▲139375 | 110,5 | 131430 | ▲139206 | 105,9 |
Инфрақұрылымы өңдеу
Жалпы білім беретін 75 мектеп, гимназия, педагогика, заң және медициналық колледждер, 2 балабақша, 5 оқу-өндірістік комбинаты, 2 музей бар. Ауданы аурухана мен емхана, елді мекендерде 6 аурухана, 33 дәрігерлік амбулатория, 16 фельдшер-акушерлік және 23 фельдшер пункт, т.б. мектептер бар (2004).
Еңбекшіқазақ ауылы аумағындағы автомобиль жолдарының жалпы ұзындығы 1471 км, оның ішінде 238-і республика, 689 км-і облыстық маңызы бар жолдар, ал 544 км-і елді мекендердің аралығындағы және ауыл ішілік жолдар.
Танымал тұлғалары өңдеу
Ауданнан елге танымал Т.Молдағалиев, М.Құмарова, Қ.Қожамияров, Қ.Қарсақбаев, Х.Абдуллин, Ғалымбаева, Тұрлығазы Шаяхметұлы т.б. мәдениет қайраткерлері, А.Розыбакиев сынды тарихи тұлғалар шыққан.
Мәдени мұра өңдеу
Еңбекшіқазақ ауданында республика және облыстық маңызы бар архитектура-мәдени ескерткіштер көп. Есік қаласы маңында және Түрген шатқалында осы өңірден табылған (1969) "Алтын адамға" ескерткіш орнатылған. Елді мекендерде 1, 2-дүниежүзілік соғыстардың, сондай-ақ сталиндік саяси қуғын-сүргіннің құрбандарына арналған ескерткіш-белгілер, монументтер орнатылған.
Есік өңіріндегі 100-ден астам сақ дәуірінің қорғандары мемлекеттік қамқорлыққа алынды. Аудан тарихындағы әлеулі оқиғалардың бірі — 1963 жылы шілдеде Есік тасқын су әсерінен шайылып кетті. 1930 жылдың шілде айынан "Еңбекшіқазақ", 1999 жылдың мамыр айынан "Иссык" газеті шығады. Есік қаласынан облыс ортығы — Талдықорған қаласына дейінгі қашықтық 340 км, ал Алматыға дейін 55 км.[8]
Дереккөздер өңдеу
- ↑ Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)
- ↑ Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)
- ↑ Қазақстан почталық индекстері
- ↑ Қазақ энцклопедиясы
- ↑ Ресей империясы, КСРО халық санақтары
- ↑ ҚР халық санақтары
- ↑ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары
- ↑ Жетісу энциклопедия. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2004 жыл. — 712 бет + 48 бет түрлі түсті суретті жапсырма. ISBN 9965-17-134-3