Жалаладдин Руми
Мавлана Жалал ад-Дин Мухаммад Руми (парсы: محمد ابن محمد ابن حسین حسینی خطیبی بکری بلخی, осман: مولانا جلال الدین محمد رومی, түр. Mevlânâ Celâleddin Mehmed Rumi), әдетте Жалаладдин Руми немесе Мевляна атымен белгілі (30.09.1207, Балх, Хорезмшах мемлекеті — 17.12.1273, Конья, Коний султанаты) - ұстаз, аты әйгілі ақын-суфий. 2007 жылы ЮНЕСКО деңгейінде ұлы ақынның сегіз жүз жылдығы тойланады. Осыған байланысты 2007 жыл Моулави Руми жылы деп жарияланды.
| Джалал ад-Дин Мухаммад Балхи Руми | |
| парсы: جلالالدین محمد بلخی | |
| Туған кездегі есімі |
Мухаммад ибн Мухаммад ибн Хусайн Хусайни Хатиби Бакри Балхи |
|---|---|
| Лақап аты |
Джалал ад-Дин, Ходавандгар, Мавлана, Хамуш |
| Туған күні | |
| Туған жері | |
| Қайтыс болған күні |
17 желтоқсан 1273 (66 жас) |
| Қайтыс болған жері |
Конья, Коний султанаты |
| Мансабы |
ақын |
| Бағыты | |
Ұстаз ақын өңдеу
Моулави, Моулана деген атты Жалаладдин Румиге оның шәкірттері берген. Арабшадан аударғанда «моулави» менің ұстазым, «моулана» біздің ұстазымыз деген мағынаға ие. Моулави Руми ақындықтан бұрын ұстаз ретінде танымал. Кәдімгі ел ішінде, жиын-той, жамағат арасында уағыз айтып, жөн көрсетіп, жол сілтеп отыратын ел ағасы, ғұлама.
Ақынның әкесі Баһоаддин Валед те сондай ірі ұстаздың бірі еді. Моңғол шапқыншылығы тұсында өмір сүрген Моулавидің әкесі туған жері Бәлхтан кетуге ұйғарған. Бәлхтан шыққан жолда Нишапур қаласында Моулави Фаридаддин Аттарды кездестіреді. Аттар сонда жас Жалаладдинге өзінің «Асрарнама» кітабын сыйлап, батасын береді. Бәлхтан шығып, қажылық сапарын өтеген Баһоаддин Валед біраз уақыт Сирия жерінде тұрып, кейіннен Конияға келіп тұрақтап қалады.
Тәбризи өңдеу
Моулави Орта жастан асқан шағында Шәмс Тәбризимен жолығады, бұл оның өміріне де, шығармашылығына да ерекше із қалдырды. Тәбриздік Шәмсуддин Мұхаммад Ибн Әли Ибн Малекдод Моулавидің өмірін толығымен өзгерте алған жан. Жалаладдин Руми Шәмс Тәбризиді өзіне ұстаз тұтады.
Моулавидің өлеңдеріне қарағанда, Шәмс Тәбризи көрген түсті де біліп, оның себебі неден екенін айтып беретін сұңғыла болған екен.
Тәбриздік Шәмс — адам жанын зерттеуші, емдеуші, кез келген дертке дауа тапқан жан. Көпшілікке сөйлеген сөздері әдетте түсініксіздеу көрінетін Шәмс — Моулави үшін кемелдікке жеткен толық адамның нағыз өзі, идеал болды. Шәмсті Моулавидің өзіне ұстаз тұтқанын шәкірттері түсіне алмайды. Оларға өз ұстаздарының басқаны ұстаз тұтуы, ол аз болса, өзі белгісіз адамның алдында қызмет етіп жорғалап жүргенін көру ауыр тиеді. Көре алмаушылық пен күндеуге шыдамаған Шәмс бір рет кетіп қалады. Моулави шарқ ұрып іздеу салады. Димашық — Дамаскіде жүрген жерінен тауып алып, жалынғандай болып қайтарып алады.
Екінші кездесу де ұзаққа созылмайды. Өзі кетпейінше Моулавиге басқалардың тарапынан тыныштық болмайтынын сезген Шәмс бір түнде ешкімге айтпастан тағы да кетіп қалады. Бұл жолы Моулави қанша іздесе де оны таба алмайды. Бір деректер бойынша, Шәмсті кетуге мәжбүрлеген ақынның шәкірттері болса керек. Ал тағы да бір деректерде Моулавидің кенже ұлының Шәмстің түбіне жеткені айтылады. Қалай болғанда да, Моулави Шәмсті кездестірген соң, рухани түлеуге ұшырағаны анық. Моулави Шәмсті кездестірмей тұрғанда да өлең жазатын болған.
Бірақ Шәмс ғайып болған соң жазылған жырлар Румиге әлемдік әдебиеттен орын ойып беріп, даңқ сыйлағаны анық.
«Семаъ» өңдеу
Моулавидің Шәмспен кездесуінен кейін қалдырған мұрасының бірі - "семаъ". «Моулавие» сопылық мектебінің негізін қалаған Моулави Руми жаратқанға жалбарынып Шәмсті жоқтап жүріп, ақырындап айналып басталатын, бірте-бірте үдете түсетін, соңынан бас айналып, талып түсетін жағдайға дейін шырқ айналып қозғалатын «семаъ» үрдісін қалыптастырды.
Семаъ — би емес, «семаъ» сөзінің өзі арабшадан аударғанда «тыңдау» деген мағынаны береді. Ал Моулавие мектебінен бермен қарай семаъ — адамның жан тербелісін, жан айғайын, ішкі сезімін сырнай күйімен үндестіре жеткізетін таңғажайып қимылдар жиынтығы ретінде қалыптасты. Ол сырттай қарағанда шарқ ұрып айналған биге ұқсайды. Семаъ сайып келгенде, тәннің емес, жанның шарықтауымен үндесіп жатыр.
Моулави мектебінің алып келген жаңалығы — семаъ арқылы жанның тәнді өзіне бағындыруы болып табылады. Семаъ найсыз орындалмайды.
Най — қамыстан жасалатын сырнай. Моулави сызылтып тартқан сырнай үнімен семаъның серпіліс күйіне түсіп, шыркөбелек айналып жүріп, алты кітаптан тұратын «Маснави маънави» шығармасын жырлап шыққан. Семаъға түскенде айтқан ақынның өлеңдерін алғаш оның Салахаддин атты мүриді, кейін Хисамуддин есімді хатшысы қағазға түсіріп отыратын болған.
Моулавие мектебі де, семаъ да әлі күнге жалғасын келе жатыр. Түркияда 1924 жылы Ататүрік оған тыйым салғанымен, ол елуінші жылдардан бермен қарай қайтадан жаңғырды.
Румидің нақыл сөздері өңдеу
Тірі кезіңде өл, өлместен бұрын тіріл.
Біреудің сөзін қайталау түсінгендіктің белгісі емес.
Достыққа дұшпандық қылғандар адам оңбас. Ақылды адамдармен дос болыңыздар.
Ақымақ дос ақылды дұшпаннан да қауіптірек екенін біліңіз.
Өлген соң мені молалардан іздемеңіздер, ғалымдардың жүрегінен іздеңіздер.
Өз жаныңыздың бар мүмкіндіктерін бағалап, қадіріне жетуге тырысыңыздар. Ғылымды сөз арқылы үйренсек, өнерді тәжірибе арқылы игереміз.
Кейбір нәрсе қарапайым адамға мыс болып көрінгенімен, қадіріне жететін адам оның алтын екендігін біледі. Бұл әлем құдды тау сияқты.
Біздің істеген істеріміз сол тау арасындағы айқайға ұқсайды. Ал содан шығатын жаңғырық біздің ісіміздің қайтарымы іспетті. Адам баласының көңіл-күйі өзгергіш болады.
Дегенмен жұртшылық ол сезімдерінөзі басқара алмайды.
Егер адам баласы өз өзгерісінің себебін анық біле алмаса, қалайша өзін-өзі танымақ? Мысалы он адам бір үйге кіруге талпыныс жасаса, оның тоғызы ғана мақсатына жете алуы мүмкін.
Қалған бір адам "тағдыр солай" деп, қол қусырмай, өз кемшіліктерін іздегені жөн. Ғылымды үйрету үшін алдымен соны түсінетін орта керек.
Қанша ақылды сөздер айтылғанымен, ол сөз жетім қалса, одан не пайда? Құлақ, ауыз, мұрын секілді фигуралар бірігіп адамды құрайды деп айтып жүрміз.
Олай болса, сол фигуралар ескерткіште де бар ғой... Ерік, жігерің мен күшің барда еңбек қыл. Сонда қазынаға тап боларсың. Адам баласының тәнінің хайуаннан айырмашылығы жоқ.
Тек дене рахатының соңынан қууға ұялыңыз. Жан рахаты қараңғыдағы жарқыраған күн іспетті сізді бақытты етер.
Жаңа нәрсеге қол жеткізгің келсе, пайдасыз ескі нәрселерден құтыл. Біреудің қайғысының үстінен бақыт құру мүмкін емес.
Ақылсыз адам қайғысын тілінің кесірінен жиып алады. Қайғыға тап болсаңыз, пайдасыз балағаттаудың орнына одан шығудың жолын іздеңіз.
Отбасындағы ер мен әйел тең дәрежеде қарым-қатынаста болуы керек.