Жаңәліп

Жаңа түркі әліпбиі немесе жаңәліп (қаз. çaꞑәlip, тат. jaꞑa əlifba/yaña älifba → jaꞑalif/yañalif, башқ. яңы əлифбə) — барлық түркі тілдерін латын әліпбиіне негізделген бірыңғай әліпбиге аудару жобасы^[1]. 1929 жылы араб жазуының негізінде жасалған әліпбилердің орнына түркі тілдес республикалар мен КСРО автономиялық республикаларында ресми түрде енгізілді. 1940 жылдан бастап кириллица негізінде әліпбиге ауыстырылды. Қазіргі уақытта қолданылмайды^[2]^[3]^[4].

Тарихы өңдеу

Түркі халықтары жазуын латын әріптеріне көшіру жайлы қарар 1926 жылы Бакуда өткен Бірінші түркітанушылар құрылтайында қабылданды. Ұзақ тартыс соңында КСРО құрамындағы түркі ұлттарының ғалымдары дауыс берді: қарарды 101 өкіл жақтап, 7 өкіл қарсы болып, 9 өкіл ғалым қалыс қалды.^[5]. Сол сәттен бастап әр ұлттың филолог ғалымдары тілінің ерекшеліктеріне қарай жаңа әліппені бейімдей бастады. 1929 жылға дейін қазақтың ұлттық әлліпесі ретінде Ахмет Байтұрсынұлы жасаған төте жазу қолданылып келген. Ал 1929 бен 1940 жылдар арасында жаңаліп қолданып жүрді.

Әдебиет өңдеу

Ахмет Байтұрсынұлы Тiл тағылымы (қазақ тілі мен оқу-ағартуға қатысты еңбектері) / ред. Рәбиға Сыздықова, Шора Сарыбаев — Алматы: Ана тiлi, 1992. — Б. 448. — ISBN 5-630-00007-1.
Olcott, Martha Brill. The Politics of Language Reform in Kazakhstan (en) / I. T. Kreindler (ed.) // Sociolinguistic Perspectives on Soviet National Languages: Their Past, Present and Future : жинақтама. — The Hague: Walter de Gruyter (ағыл.)қаз., 1985. — Vol. 40. — P. 183—204.
Исхан Б., Құлманова М. Қазақ жазуын латыншаға ауыстырудың ұлттық негізі / Құнанбаева С. // Профессор Байынқол Қалиұлы Қалиевтің 80 жылдығына арналған«Қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері» аттыхалықаралық ғылыми-практикалық конференцияcының материалдары : жинақ. — Алматы: Абылай хан атындағы ҚазХҚжӘТУ баспасы, 2019. — б. 205—211. — ISBN 978-601-270-346-7.
Күдеринова Құралай Қазақ жазуының тарихы мен теориясы — Алматы: Елтаным баспасы, 2013. — Б. 242.
Сайбекова Н. Грамматологиялық парадигма: А.Байтұрсынұлы және қазақжазу үлгісінің қалыптасуы — Алматы: Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, 2020.
Алпатов, В. М. 150 языков и политика: 1917—2000. Социолингвистические проблемы СССР и постсоветского пространства (орыс.) — 2. — Мәскеу: КРАФТ+, ИВ РАН, 2000. — Б. 224. — ISBN 5-89282-158-7.
Аманжолова Дина Языковая политика и культура управленцев казахской АССР. 1920-1936 гг. (орыс.). — Российские регионы: взгляд в будущее, 2016. — Т. 2. — № 7.

Дереккөздер өңдеу

↑ Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010. ISBN 9965-26-096-6
↑ Karl Pentzlin, Ilya Yevlampiev. Proposal to encode four Latin letters for Jaꞑalif (ағыл.) (PDF) (3 қараша 2008). Тексерілді, 24 қазан 2017. Мұрағатталған 15 маусым 2019 жылы.
↑ Proposal to encode two Latin letters for Jaꞑalif. Тексерілді, 24 қыркүйек 2010.
↑ Proposal to encode Latin letters used in the Former Soviet Union. Тексерілді, 18 қазан 2011.
↑ Первый Всесоюзный Тюркологический Съезд / В. Бахманлы — Баку: Нагыл Еви, 2011. — ISBN ISBN 995221068-2.

[1] Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010. ISBN 9965-26-096-6

[2] Karl Pentzlin, Ilya Yevlampiev. Proposal to encode four Latin letters for Jaꞑalif (ағыл.) (PDF) (3 қараша 2008). Тексерілді, 24 қазан 2017. Мұрағатталған 15 маусым 2019 жылы.

[3] Proposal to encode two Latin letters for Jaꞑalif. Тексерілді, 24 қыркүйек 2010.

[4] Proposal to encode Latin letters used in the Former Soviet Union. Тексерілді, 18 қазан 2011.

[5] Первый Всесоюзный Тюркологический Съезд / В. Бахманлы — Баку: Нагыл Еви, 2011. — ISBN ISBN 995221068-2.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]