Алтай (қала)
Алтай (2018 жылдың 28 желтоқсанына дейін – Зырян) — Шығыс Қазақстан облысының солтүстік шығысында орналасқан қала, Алтай ауданының және Алтай қалалық әкімдігінің әкімшілік орталығы. Қала халқы 2023 жылдың 1 қаңтарына алғанда 36,118 адамды құрады. Қала негізі 1791 жылы салынған, қазіргі бар шекарасы 1941 жылы құрылған. Қала экономикасының негізін құрайтын — өнеркәсіп.[2]
| Қала | |||
| Алтай | |||
| |||
| Әкімшілігі | |||
|---|---|---|---|
| Ел | |||
| Статусы |
Аудан орталығы | ||
| Облысы | |||
| Ауданы | |||
| Қалалық әкімдігі | |||
| Әкімі | |||
| Тарихы мен географиясы | |||
| Координаттары |
49°43′59″ с. е. 84°16′56″ ш. б. / 49.73306° с. е. 84.28222° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 49°43′59″ с. е. 84°16′56″ ш. б. / 49.73306° с. е. 84.28222° ш. б. (G) (O) (Я) | ||
| Құрылған уақыты |
1791 | ||
| Қала статусы |
1941 | ||
| Уақыт белдеуі | |||
| Тұрғындары | |||
| Тұрғыны |
36 118[1] адам (2023) | ||
| Сандық идентификаторлары | |||
| Телефон коды |
+7 723 35 | ||
| Пошта индексі |
F42**** | ||
| Автомобиль коды |
16 | ||
Алтай шекарасы
| |||
 Ортаққордағы санаты: Алтай | |||
Өскемен қаласынан шығысқа қарай 150 км жерде, Бұқтырма өзенінің сол жағалаулық аңғарында орналасқан.
Халқы өңдеу
| 1999 | 2009 | 2021 | 2021 2009-ға пайызбен | Ерлер 2009 | Ерлер 2021 | 2021 2009-ға пайызбен | Әйелдер 2009 | Әйелдер 2021 | 2021 2009-ға пайызбен |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 43894 | ▼39320 | ▼36360 | 92,5 | 17872 | ▼16506 | 92,4 | 21448 | ▼19854 | 92,6 |
Тарихы өңдеу
Құрылуы өңдеу
Қала іргесінің қалануы 1791 жылы инженер Герасим Зыряновтың осы өңірден қорғасын кенін ашу тарихымен тығыз байланысты. 1795 жылдан бастап қорғасын кені игеріле бастады. Ұлы Отан соғысы жылдары Зырянов майдан үшін өте қажет қорғасын, мыс, т.б. өнімдерді көптеп жіберді.
Ленин ескерткіші жайлы дау өңдеу
1962 жылы қалада Владимир Лениннің ескерткіші орналастырылған еді. Қазір бұл — Шығыс Қазақстандағы Лениннің жалғыз ескерткіші.[5] 2018 жылы қала тұрғындары оны жою ұсынысын жасаған еді.[6]
2023 жылдың 16 мамырында Алтай қаласы мәслихатының ескерткішті жөңдеу үшін 1,449 миллион теңге ұйымдастырғаны белгілі болды. Осы үшін мәслихат сынға алынды. Аудандық мәслихат төрайымы Лариса Гречушникова: «Бұл жерде ешқандай саяси астар жоқ. Ескерткіш «Қазмырыш» кәсіпорнының жанында және адам көп жиналатын жерде орналасқан. Ал оны нашар жағдайда қалдыруға болмайды», — деді.[5]
Өнеркәсібі өңдеу
Мұндағы пайдалы қазбалар өнеркәсіптің салалық бағытын айқындайды. Базалық саласы — кен өндіру. Қаланы құрып тұрған кәсіпорын «Қазмырыш» ЖШС Зырян кен байыту кешені. Қалада 7 өнеркәсіптік, 5 құрылыс кәсіпорындары, 1611 орта және шағын бизнес субъектілері қызмет етеді. Қала тіршілігін екі мемлекеттік кәсіпорын «Су Арнасы» мен «Жылу орталығы» қамтамасыз етеді.
Орта және шағын бизнес кәсіорындары тамақ өнімдерін, тігін өнімдерін дайындаумен, сауда қызметін көрсетумен және т.б. айналысады.
Транспорты өңдеу
Қала автобустық жолдар, темір жол арқылы жақын жатқан елді мекендермен және облыс орталығымен қатынасады. Негізгі жүк тасымалдау қызметін жолаушылар тасымалдау саласында «Дилер Восток», жүк тасымалдау саласында «Казцинк-Транс» ЖШС, «Колор» ЖШС атқарады. Көліктік қамтамасыз етумен «Эксперимент» ӨК, жеке кәсіпкерлер айналысады.
Білім беруі өңдеу
Қалада 5 жалпы білім беру мектебі, 2 бастауыш мектеп, 2 мектеп-интернат, 2 балабақша, Д. Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік техникалық университетінің студенттер мен оқушыларды жалпытехникалық және жоғарғы оқу орындарына дейін дайындайтын орталық, №10 кәсіптік мектеп, Қ.Нұрғалиев атындағы колледж филиалы, «Гиппократ» медициналық колледжі, Аграрлық техникалық колледж, құрылыс және транспорт колледжі, «Тілдерді оқыту орталығы» КМҚК бар.[2]
Денсаулық сақтауы өңдеу
Қаладағы денсаулық сақтауда 11 мекеме бар. Соның ішінде Шығыс Қазақстан облысының Денсаулық сақтау департаменті» ММ «Орталық аудандық-қалалық аурухана» КМҚК, «Зырян қаласының медициналық орталығы» КМҚК, 3 алғашқы медикалық-санитарлық көмек орталығы бар.[2]
Мәдениеті өңдеу
Қала халқы мен қонақтарына мәдени қызметті «Мәдениет орталығы», «Алтай ауданы — Алтай қаласының орталықтандырылған кітапханалық жүйесі» ММ, «Бос уақыт» КМҚК жүзеге асырады, спорт және музыка мектептері бар.[2]
Әкімшілігі өңдеу
Алтай қаласында өкімет және атқарушылық биліктің аудандық органдары бар: мәслихат және Алтай ауданы әкімінің аппараты, облыстық билік органдарының аудандық бөлімдері, қызметтері, аумақтық құрылымдары.[2]
Кәсіпорындары және мәкемелері өңдеу
Қазіргі Зырянов – республикамыздағы түсті металлургия орталықтарының бірі. Қалада және оған қарасты әкімшілік аумақта “Қазмырыш” акционерлік қоғамының кен байыту комбинаты, “Полиметал кендерін өндіру және байыту” акционерлік қоғамы, Бұқтырма гидроэнергетикалық торабы, “Бұқтырма цемент компаниясы” акционерлік қоғамы, шұжық жасайтын “Зырянов – Ет” серіктестігі, “Зырянов сыра зауыты”, “Зырянов қалалық сүт зауыты”, бояу өндіретін “Колер” серіктестігі, т.б. кәсіпорындар жұмыс істейді. Қалада Шығыс Қазақстан техникалық университетінің филиалы, 14 жалпы білім беретін мектеп, музыкалық және кәсіптік-техникалық мектеп, кеншілердің мәдениет сарайы, кітапханалар (3), стадион, 3 аурухана, 2 емхана, санэпидстанса, 5 фельдшерлік-акушерлік пункт, диагностикалық орталық бар. Тұрғындары облыс орталығы – Өскемен қаласымен темір жол және автомобиль жолы арқылы қатынасады.[7]
Дереккөздер өңдеу
- ↑ Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)
- ↑ a b c d e Қазақ Энциклопедиясы
- ↑ 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том
- ↑ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары
- ↑ a b БОЛАТҰЛЫ, Тасқын Маслихат города Алтая одобрил выделение 1,5 миллиона тенге на ремонт памятника Ленину (орыс.). Азаттық радиосы (16 мая 2023). Тексерілді, 16 мамыр 2023.
- ↑ БОЛАТҰЛЫ, Тасқын Жители Зыряновска предлагают убрать памятник Ленину и соорудить там фонтан (орыс.) (9 августа 2018). Тексерілді, 16 мамыр 2023.
- ↑ «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том
Сыртқы сілтемелер өңдеу
- ШҚО-ның мемл. мұрағат филиалдары. Зырян филиалы(қолжетпейтін сілтеме)
- Зырян(қолжетпейтін сілтеме)