Инвестициялық институттар

Инвестициялық институттар – бос қаржы ресурстарының қорланымы мен өндіріске салынған инвестиция арасында қор рыногінің тетігін іске қосатын байланыстырушы мамандандырылған арнаулы институттар.

Инвестициялық институттартар міндеттері:

• бос ақшалай қаражатты тартып, шоғырландыру; осы қаражатты инвестицияға айналдыру;
• инвестиция қоржынын тиімді басқару және оны оңтайландыру;
• ақшалай ресурстарды қайта бөлу.

Инвестицияны құнды қағаздарға әртараптандырумен, саудамен немесе тәуекелдік және болжалды табыстың деңгейін бағалаумен, яғни жалпы алғанда, капиталды басқарумен айналысатын арнаулы инвестициялық институттарға деген қажеттілік ұсақ акционерлердің пайда болуына, капиталдар рыногінің дамуына, инвестициялық ресурстардың жалпы көлемінің ұлғаюына байланысты туындады. Инвестициялық институттар ұсақ инвесторлар мен капиталдың ірі корпорациялық қарызгерлері арасындағы делдалдардың рөлін атқарады, яғни бос ақшалай қаражатты капиталға айналдырады. Қор рыногі дамыған елдерде институттық инвесторлардың делдалдығымен ақшалай қаражаттың 30%-ына дейінгісі қайта бөлінеді. Дамушы елдерде, соның ішінде Қазақстанда да, қаржы жүйесі оңайлатылған – негізгі рөл банк секторына жүктелген. Мамандандырылған инвестициялық институттар Қазақстан мен Ресейде нарықтық өзгерістердің бастапқы кезеңінде сенімгерлік компаниялар нысанында дамыды (“МММ”, “Тибет”, “Русский дом селенге”, “Финансовый центр”, “Смағұлов және К”, т.б.), мұның өзі қор рыногі мүлдем жоқ жағдайда “пирамида” қағидатына негізделген қаржылық айла-шарғы болды. Қазақстанда құнды қағаздар рыногінің институттық инвесторлары, негізінен, купондық жекешелендіру барысында құрылған инвестициялық жекешелендіру қорлары (ИЖҚ) болды. Халықтың купондарын шоғырландыру және кәсіпорындардың акцияларын сатып алу мақсатымен осындай 169 қор құрылды. Олар өз рөлін атқарып та үлгерді: купондық жекешелендіру кезінде жалпы атаулы құны 3138 млн. теңгелік акция сатылды, 1127 млн. купон жұмсалды. “Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қорлар туралы” Қазақстан Республикасының Заңына (1997) сәйкес елде инвестициялық қорлардың екі тұрпатын жасақтау көзделді. Олар:

1) өзара қарыз қоры – өздері шығарған акцияларды қор акционерлерінен сатып алуға міндетті ашық инвестициялық қор;

2) өздері шығарған акцияларды қор акционерлерінен сатып алуға міндетті емес жабық инвестициялық қор.

1998 ж. “НСБК-групп” ұлттық инвестициялық-қаржы акционерлік компаниясы құрылды, оның жарғылық капиталына мемлекет 100% көлемде қатысты. Қазақстан Республикасы Президентінің оны құру туралы Жарлығына сәйкес “НСБК-групптің” сенімгерлікпен басқаруына Халықтық банк, Қазақстанның Экспорт-импорт банкі (Эксимбанк), сондай-ақ, шетелдік сақтандыру жөніндегі мемл. компания – “Казахинстрах” акцияларының мемлекеттік пакеттері берілді. Яғни республикада іс жүзінде тұңғыш рет құнды қағаздар қоржындарын басқарушы мемлекеттік компания әкімшілік жолмен құрылды. Сонымен қатар Қазақстанда зейнетақы қорлары сияқты инвестициялық құрылымдар жұмыс істейді. 2001 ж. аяғында 16 жинақтаушы зейнетақы қоры тіркелді. Олардың қаражаты 182,4 млрд. теңге болды.