Компоненттік талдау әдісі

Компоненттік талдау әдісі — мағыналы тіл бірліктерінін мазмұндык жағын зерттеу әдісі. Оның мақсаты мағынасынан кіші семантикалық бөлшекгерін ажырату. Компоненттік талдау әдісі алғашында (20 ғ. 50 жылдары) лексиканы зерттеуде әр түрлі тілдердегі лексикалық бірліктердін шағын тобын (туыстык терминдерді) сипаттау үшін пайдаланылған. Ол — әрбір тіл бірлігінін мағынасы семантикалык белгілерден (семалардан) тұратыны, тілдің сездік құрамы шағын семантикалық белгілердің көмеғімен аныкталуы мүмкін деген ғылыми болжамға негізделген. Компоненттік талдау әдісі тіл туралы жүйелі-парадигмалыктүсініктермен, мәселен, өріс теориясымен, тығыз байланысты. Болжам бойынша, жалпы категориялық семантикалык белгілер универсалдық сипатта болып, көптеген тілдерде кездесуі мүмкін.

Лексикалык мағынанын компоненттік құрамы ұғымнын деректі — дерексіздігіне байланысты. Накты заттық ұғымы бар сөздерді (піл, қарагай) компоненттік талдауда, олардын осы сөзді сипаттайтын жеке белгілеріне мән беріледі (пілдің тумсыгы). Сөйтіп, сөздің семантикалық белгісінін мазмұны мен оны білдіретін зат белгісінін сәйкес келу мүмкіндігі артады.

Сөздердің сөйлеу кезіндегі қызметіне байланысты Компоненттік талдау әдісін синтагматикада қолдануда бірқатар зандылық бар. Мысалы, олар сөздердін сұрыпталу шегін аныктау (Дж. Каи, Дж. Фодор), лексикалык мағыналарды білдіру (Ю. Д. Апресян), семантикадык келістіру (В. Г. Гак) т.б. Осылардың негізінде сөз тіркесінде сөздерді дұрыс қолдану ережелері қалыптасады. 20 ғ. 70—80 жж. Компоненттік талдау әдісі грамматикада, әсіресе морфологияда, колданыла бастады.