Латын әдебиеті
Рим әдебиетінің кезеңдері мен алғашқы ақындары өңдеу
Грек әдебиетінің алғашқы ескерткіштері б.з.б. VІІІ ғасырға жатса, ал рим әдебиетінің алғашқы жазба ескерткіштері б.з.б. ІІІ ғасырға жатады. Рим әдебиеті әлемдік аренаға грек әдебиетінен 400-500 жыл кейін шықты. Рим әдебиеті ғасырлар бойы дамыған грек әдебиетінің жетістіктерін пайдаланып, өз әдебиетіне сіңдіріп, соның нәтижесінде өзіндік, дамыған әдебиетін қалыптастырды. Рим әдебиетінің даму кезеңінің басынан-ақ грек әдебиетінің күшті ықпалы болғаны сезіледі. Проф.И.М.Тронский рим әдебиеті латын тілінде жазылғандықтан, оның даму кезеңін латын әдеби тілінің даму кезеңдерімен байланысты қарастыру қалыптасқанын айта келе, осы тұрғыдан келгенде рим әдебиеті:
- Ежелгі кезең – Римде грек үлгісі бойынша әдебиет пайда болғанға дейін (б.з.б. 240 жыл).
- Архаикалық кезең – Цицеронның әдеби шығармашылығы басталғанға дейінгі кезең (б.з.б. 240-81 жылдар).
- Рим әдебиетінің алтын ғасыры: а) Цицерон уақыты – рим прозасының гүлденуі (б.з.б. 81-43 жылдар); б) Август заманы – рим поэзиясының гүлденуі (б.з.б. 43-14 жылдар).
- Рим әдебиетінің күміс ғасыры – император Траянның өліміне дейінгі кезең (14-117 жылдар).
- Кейінгі императорлық кезең (117-476 жылдар) деп бөлінетінін жазады.
Бірақ, И.М.Тронскийдің өзі рим әдебиетінің тарихын жазу барысында екінші принципті ұстанады. Яғни, рим әдебиетінің даму тарихын рим мемлекетінің тарихи кезеңдерімен байланыста алып қарастырады да, төмендегідей кезеңдерге бөледі: І. Республика дәуірінің әдебиеті: 1) Әдебиетке дейінгі кезең (б.з.б. 240 жыл); 2) Ежелгі рим әдебиеті (полистің қалыптасуы мен гүлденуі б.з.б. ІІ ғасырдың ортасына дейін); 3) азаматтық соғыстар кезеңіндегі әдебиет (б.з.б. ІІ ғасырдың аяғынан бастап б.з. 30-жылдарға дейін). ІІ. Империя дәуірінің әдебиеті: 1) Империя басталуы кезіндегі әдебиет («Август дәуірі», б.з. 14 жылға дейін); 2) Императорлық рим әдебиеті: а) б.з. І ғасыр мен ІІ ғасыр басындағы әдебиет ә) кейінгі рим әдебиеті (б.з. ІІ-ІV ғғ) Алғашқы рим ақындары. Негізінен грек шығармаларын өңдеп жазатын римдік ақындар Ливий Андроник, Гней Невий, Квинт Эннийлар болды. Ливий Андроник (б.з.б. 204 жылдар шамасында қайтыс болған) грек үлгілері бойынша рим фольклорлық дәстүрінің негізінде жазылған трагедиялар мен комедияларды қойды. Ливий Андроник драмаларында хор мүлде болмады, тек латын өлеңдерінің ерекшеліктері ескеріліп отырды. [1] Ливий Андроник грек тілінен латын тіліне сатурндық өлең үлгісінде Гомердің «Одиссейін» аударды. Ливий Андрониктің шығармалары сақталмаса да, оның рим әдебиетінің даму тарихына қосқан үлесі зор болды. Ол рим қауымын грек эпосымен, грек театрымен таныстырды, гректің көркем шығармаларын бірінші болып латын тіліне аударды. Ол Таренттен шыққан алғашқы рим ақыны болып есептеледі. Өзінің латын тілінде жазылған алғашқы пьесасын б.з.б. 240 жылы «Рим ойындарында» көрсетті. Б.з.б. 207 жылы Юнонаға арнап гимн жазды. Ғылымда Ливий Андрониктің пьесалары қойылған уақыттан бастап рим көркем әдебиеті басталды деп санау қалыптасқан. [2] Гней Невийдің (б.з.б. 274-201 жылдар) әдеби шығармашылығы Римде демократиялық қозғалыс күшейе бастаған кезде дами бастады. Яғни Гней Невий – демократиялық топтың жақтаушысы болды. Өз комедияларында ол римдік нобилитетті сынға алып отырды. Невий шығармашылығы үш әдеби жанрда дамыды. Олар: трагедия, комедия және эпос (Пуникалық соғыс туралы эпостар). Ақын грек материалдарын пайдалана отырып, өз шығармашылығына ұлттық римдік тақырыптарды да енгізіп отырды. Невий ұлттық трагедия – претексттердің негізін салушы болды. Претекст кейіпкерлері римдік киім үлгісінде ойнады. Претекст – римдік магистраттардың салтанатты киімі болды.
Рим әдебиетінің дамуындағы маңызды орынды Энний шығармашылығы алады. Квинт Энний (б.з.б. 239-169 жылдар) – Плавттың замандасы, Публий Корнелий Сципион Африканский басқарған римдік нобилитет тобына жақын болды. Грек үлгілері бойынша Энний трагедиялар мен комедиялар жазды. Гомер колориті мен стилінің негізінде «Анналдар» деп аталатын тарихи эпос тудырды. Рим тарихын Эней батырдың Троядан қашып шыққан кезінен өзі өмір сүріп отырған кезіне дейін қамтыған «Анналдар» 18 кітаптан тұрды (жеке-жеке 600 өлеңі сақталған). «Анналдар» эпосы Эннийге үлкен атақ алып келді. Энний бұдан басқа да грек драматургтерінің шығармаларына негізделген драмалық шығармалар, эпиграммалар, өзіндік сатуралар мен философиялық туындылар жазып қалдырды. Эннийдің еңбегін жоғары бағалағандар Цицерон мен Гораций болды. Цицерон оны «римнің ірі эпик ақыны» деп таныса, Гораций «екінші Гомер» деп атады. [3]