Майкельсон тәжірибесі

Майкельсон.

Майкельсон тәжірибесі

Майкельсон тәжірибесі, Жер қозғалысының жарық жылдамдығына әсерін өлшеу мақсатымен америкалық физик А.Майкельсон (1852 — 1931) жүргізген (1881). 19 ғ-дың аяғына дейін физика ғылымында жарық белгілі бір әмбебап әлемдік орта — эфирде таралады деген көзқарас қалыптасып тұрды. Мұның үстіне бірқатар құбылыстар (жарық аберрациясы, Физо тәжірибесі) негізінде эфир қозғалмайды не қозғалған дене эфирдің белгілі бір бөлігін өзімен ілестіре кетеді деген қорытындылар жасалды. Қозғалмайтын эфир жөніндегі гипотеза бойынша, Жер эфир ішінде қозғалғанда, “эфир желі” байқалуға тиіс, әрі жарық жылдамдығы жарық сәулесінің Жердің қозғалу бағытына қарағандағы бағытына ғана тәуелді болуға тиіс. Майкельсон тәжірибесі тең иінді Майкельсон интерферометрінің көмегімен жүргізілді. Оның бір иіні Жер қозғалысының бағыты бойынша, екіншісі оған перпендикуляр бағытта орналастырылды. Егер эфир қозғалмайтын болса, онда приборды 90-қа бұру кезінде сәуле жолдарының айырымы таңбасын өзгертуі керек және интерференция бейне (картина) ығысуы тиіс еді. Бірақ интерференция бейненің ығысуы байқалмады, яғни Майкельсон тәжірибесі теріс нәтиже берді. 1885 — 87 ж. Майкельсон мен оның отандасы Э.У. Морлидің аса үлкен дәлдікпен жасаған тәжірибесі де бастапқы тәжірибенің нәтижесін қайталады. 1964 ж. өзге америкалық физиктер жарық көздері ретінде аса жоғары дәрежелі монохроматты және кеңістіктік когерентті сәулелер беретін бірдей екі гелий-неонды лазерлерді пайдаланып, Майкельсон тәжірибесін қайталап, дәлдігі бұрынғыдан да жоғары теріс нәтиже алды. Классикалық физика Майкельсон тәжірибесінің теріс нәтижесін түсіндіруге дәрменсіз болды әрі қозғалыстағы орталардың электрдинамикасының ешбір құбылыстарымен үйлестіре алмады. Салыстырмалық теориясында жарықтың таралу жылдамдығының барлық инерциалдық санақ жүйелерінде тұрақты болуы, көптеген тәжірибе нәтижелерімен расталған постулат ретінде қабылданды.

Пайдаланған әдебиет

• Қазақ энциклопедиясы