Нанайлар (нанай, нани (өз атаулары “жергілікті”, “осы жердің адамы”), гольдтер (ескірген атауы) – Ресей Федерациясындағы халық.[1] Қиыр Шығыста Амур өзенінің төменгі ағысы мен Уссури өзенінің оң салалары бойын мекендейді. Ресейдегі жалпы саны – 10,5 мың адам (2000). Шағын бөлігі – хэчжэ (2 мыңдай) Қытайда (Сунгари мен Уссури өзендерінің аралығында) тұрады.[2]

Нанайлар
Бүкіл халықтың саны

16 000

Ең көп таралған аймақтар
 Ресей

11 671 (2010)

 Қытай

5 354 (2010)

Тілдері

Нанай тілі

Діні

православие

Тілі өңдеу

Солтүстік азиялық нәсілдің байкал типіне жатады. Алтай[3] тіл шоғырының тұңғұс-маньчжур тобындағы нанай тілінде сөйлейді. Жазуы кириллица негізінде.

Діні өңдеу

Нанайлар 19 ғ-дың 2-жартысында православие дініне күшпен енгізілсе де, жергілікті діни наным-сенімдер (рухтарға табыну, бақсылық, т.б.) жақсы сақталған.

Тарихы өңдеу

Нанайлар этногенезінің қалыптасуына Амурдың ежелгі тұрғындары және сырттан келіп қосылған тұңғыс, түрік, моңғол, манжур т.б. тайпалардың ұрпақтары қатысқан.[4] Тұңғыс тайпаларының бірігуі нәтижесінде қалыптасқан. XIX ғасырда Нанайлар Сунгари сағасынан Софийск ауылына дейін Уссури мен Амур бойымен кең аумақты алып жатты. 1897 жылы Ресейде 5,4 мың нанай болды, 1860 жылдардан бастап нанайлықтар арасында православие діні таралды, 1897 жылы нанайлықтардың 82,7% - ы православиені ұстанды. 19 ғасырдың аяғынан бастап миссионерлік мектептер желісі қалыптасты. 20 ғасырдың басында нанайлар жартылай егіншілікке, мал шаруашылығына (1916 жылы олар шаруалар табына қосылып, оларға жер учаскелері бөлініп берілді), жалдамалы жұмысқа ауысты. 1927 жылы Қиыр Шығыс өлкесінде Торгонский және Болонья өлкелері құрылды, олар 1931 жылы Нанай ұлттық ауданына біріктірілді (1963 жылы жойылды)

Кәсібі өңдеу

Негізгі дәстүрлі кәсіптері – балық аулау мен аңшылық (қыста қымбат бағалы аң терілерін әзірлеу). Шанаға жегу мақсатында иттер асырайды. Дәстүрлі қолөнерінің ішінде ұсталық өнер жақсы дамыған. Еркектер металдан ағаш пен сүйектен бұйымдар жасаса, әйелдер тері өңдеп, киім, аяқкиім тігіп, себеттер мен төсеніштер тоқиды.

Үйлері бөренелерден салынып, төбесі екі жақты сырғыма шатырмен жабылады, жылытылатын сәкілері болады. Мақсатына байланысты нанайлар маусымдық және тұрақты үйдің екі түрін салды. Ежелгі уақытта мұндай үйлер міндетті түрде су көзінің жанында орналасты. Балық аулау аймақтарындағы уақытша құрылыстартар (дауру, хоморан, ангко, адин ангмани) пішіні жарты шар тәрізді, қайың қабығымен жабылған. Шаруашылық құрылыстары – қоралар (такто), балық пен етке арналған ілгіштер (пеулен), иттерге арналған күркелер (инда омиго).

 
Ұлттық нақыштағы әйелдер киімі

Мәдениеті өңдеу

Киім, аяқ киім балық терісінен, тайга жануарларының терісінен жасалған. Нанайлардың дәстүрлі киімі, ол оң жағын орап тұратын кимоно тәрізді халат, жылы шалбар, аласа аяқ киімнен тұрады. Әйелдердің киімі ерлердікінен онша ерекшеленбеді, олардың халаты ерлер нұсқасынан сәл ұзағырақ болды. Тұрмысқа шықпаған қыздар биік кеудеше киді, ал тұрмысқа шыққандары нәрестелерді тамақтандыруға ыңғайлы болу үшін оларды кеуденің төменгі бөлігіне ғана байлады. Бас киім ретінде ер адамдар қайың қабығынан жасалған қалпақ киген.

Негізгі тағамдары – балық тағамы басым. Балықты кептіру арқылы дайындау кеңінен таралған. Нанайлардың рационы ет және көкөніс өнімдерімен (жабайы өсімдіктер, астық, көкөністер) толықтырылған. Жидектерден сусындар дайындалып, салаттарға қосылады. Нанайлар шөптермен дәмделген ет сорпалары, жабайы өсімдіктерден жаңа салаттар дайындайды. Балықты кептіріп, қуырып, қайнатып, мұздатып, шикі күйінде жейді.

Қазақстандағы нанайлар өңдеу

Қазақстандағы нанайлар саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 19 адам, 2009 жылғы мəлімет бойынша 14 адам.[5]

Белгілі тұлғалары өңдеу

  • Дерсу Узала (1849-1908) - аңшы, орыс ғалымы және саяхатшысы Владимир Арсеньевтің 1902-1907 жылдардағы экспедицияларында жол сілтеуші.
  • Кола Белды (1929-1993) - эстрада әншісі, РСФСР еңбек сіңірген әртісі.
  • Григорий Ходжер (1929-2006) - Нанай жазушысы. М.Горький атындағы Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты. (1973).
  • Андрей Александрович Пассар (1925-2013) - ақын.
  • Владимир Семёнович Заксор (1931-1971) - жазушы.
  • Киеле Понгса - нанай ақыны, музыкант
  • Пиотр Киле - жазушы.
  • Аким Дмитриевич Самар (1916-1943) - тұңғыш нанай жазушысы.[6]

Дереккөздер өңдеу

  1. Қазақ Энциклопедиясы"Қазақ Энциклопедиясы", 6 том
  2. Сем Ю.А., Нанайцы. Материальная культура (2-пол. XІX – XX в.), Владивосток, 1973
  3. Народы мира, историко-этнографический справочник, М., 1988
  4. Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 335-бет ISBN 978-601-7472-88-7
  5. ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 152-бет. ISBN 978-601-287-224-8
  6. https://www.sites.google.com/a/soe.uspi.ru/korennye-narody-dalnego-vostoka/home/nanajcy Мұрағатталған 28 ақпанның 2022 жылы. Нанайцы. Автор статьи Кириллова Эльвира Владимировна