Озон тесігі

Озон тесігі ( грек, ozon — иісі шығу, аңқу) — ғаламшардың озон қабатындағы озон (көк түсті, өткір иісті газ) құрамының едәуір төмендеуінен I (50 %-ға дейін және одан да жоғары) 20-25 км биіктікте пайда болған кеңістік.
Бұл — жердің озон қабатының тозуындағы күрделі экологиялық мәселенің бір бөлігі. Антропогендік факторлардың салдарынан атмосфераға суытқыштар (фреондар) мен азот оксиді (космостық аппараттар және ұшақтардың органикалық отынының толық жанбаған өнімі) шығарындыларының көп бөлінуінен ғаламшардың озон қабатында бұзылу процесі басталған.

Тарих

1980 жылдардың басында Антарктидадағы ғылыми станцияларда жүргізілген зерттеулерден атмосферадағы озон құрамының төмендегені байқалған. Осы құбылыс озон тесігі деген атау алған. 1987 ж. көктемде Антарктиданың үстіндегі Озон тесігі барынша үлкейіп, оның ауданы шамамен 7 млн км²- ді (ғарыштық түсіру бойынша) құрады. Осындай кұбылыс 1992 ж. қайталанған. Бұл кезде Оңтүстік Америка материгі және оған жанасқан кеңістіктер үстінде озон құрамының айтарлықтай төмендеуі (50%- ға) тіркелді. Осыған ұқсас құбылыс (1986 ж. көктемінен) Арктикадағы Халли-Бей ағылшын станциясының үстінде байкалды. Ондағы озон шоғырының минималды көрсеткіші 40%-ға азайған, ал Жапон станциясының үстінде 2 есеге төмендеген. Бірақ мұндағы Озон тесігінің өлшемі Антарктидадағы Озон тесігінің мөлшеріне Караганда 2 есе кіші болған. 1995 жылдың көктемінде Арктиканың озон қабаты шамамен 10—40%-ға азайған. Сонымен бірге Канаданың солтүстік аудандарында және Скандинавия түбегінің, Шотландия аралдарының Каны тіркелген. Көптеген халықаралық экспедициялардың зерттеулерінен кейін ғана әр түрлі физикалық-географиялық факторлармен бірге Озон тесігінің қалыптасуына атмосферадағы хлорфторкөміртектің (фреон) едәуір мөлшері негізгі себеп болып табылатыны анықталған. Олар атмосфераның жоғарғы қабаттарына көтерілгеңде карқынды түрде озонды бұзатын хлор тотығы түзілетін фотохимиялық ыдырауға ұшырайды. Жердің озон қабатының тозуы жер бетіне ультракүлгін сәулелер ағынының мол түсуіне алып келеді. Ол, әрине, планетадағы барлық тіршілікке қауіп тудырады. Бүкіл дүниежүзілік денсаулық сақтау үйымының (БДҰ) меліметтері бойынша, атмосферадағы озон қүрылымының 1%-ға төмендеуі (осыған сәйкес ультракүлгін сәуле 2%-ға өседі) адамдар-дың қатерлі ісік ауруларының көбеюіне (тері обыры, көз катаракгасы және т.б.) себепші болды. Қарқынды ультракүлгін сәуле адамның жүйке жүйесінің әлсіреуіне, жұқпалы ауруларға қарсы екпенің тиімділігі төмендеуіне соқтырады. 1985 ж. суытқыш шығарындыларының әсерінен озон қабатын қорғау туралы Конвенция қабылданған. АҚШ-та, Ресейде стратосферадағы озон қабатының қайта түзілуіне немесе бұзылу жылдамдыгын төмендетуге (электрмагниттік соулелену, электрлік разрядтар, лазерлік сәулелену әдістері) бағытталған бірлескен жүмыстар атқарылуда. Осының бірі полюс маңындағы кеңістіктерде озон тесігін жойып, озон қалқанын сақтауға үлес қосады деп күтілуде.