Рельеф

Рельеф (фр. relief — көтеремін) — жер бедері, жер бетінің горизонтальды және вертикальды тілімделген формаларының, яғни дөңестер мен ойпаңдардың, таулар мен ойпаттардын жиынтығы. Ол эндогендік және экзогендік процестердің әрекеттерімен түзіліп, езгеріп отырады. Эндогендік процестер рельефте ірі бұдырлар жасайды да, «Жер пішінінің» негізгі түрін құрайды, экзогендік процестер рельефтің әр формаларын жасап тегістейді. Әрбір аймақтың рельеф формасы оның геологиялық құрылысына, экзоген мен эндогендік процестердің біреуінің басым болуына, оның ұзақ уақыт әсер етуімен байланысты болады. Рельефтің бұдырлығы әр түрлі мөлшерде болуы мүмкін, сондықтан ол макрорельеф, мезорельеф, микрорельеф болып бөлінеді. Рельефті географияның ерекше тармағы геоморфология ғылымы зерттейді.

Рельеф оң және теріс формалардан тұрады. Рельеф геоморфологияның зерттеу объектісі болып табылады және географиялық қабықтың ең маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Біріншіден, рельеф табиғи аумақтық кешендердің негізі болып табылады. Екіншіден, рельеф жер бетіне ылғал мен жылуды (яғни зат пен энергияны) қайта таратады.

Рельеф түзуші процесстер

Рельеф негізінен эндогендік (ішкі) және экзогендік (сыртқы) процестердің жер бетіне ұзақ уақыт бойы бір мезгілде әсер етуі нәтижесінде қалыптасады және дамиды. Рельефті құрайтын процестер рельеф түзілу агенттері (денудация немесе жинақтау) деп аталады.

Геоморфология күн энергиясының рөлі, су айналымының жылдамдығы және жеке жер бедерінің жасын және күтілетін болашағын есептеу үшін плиталар қозғалысының жылдамдығы сияқты өзара байланысты процестердің сандық талдауына назар аударады. Дәл есептеу технологиясын пайдалану эрозия сияқты процестерді тікелей бақылауға мүмкіндік береді, ал бұрын болжам мен жорамалдарға сүйенуге болады. Компьютерлік модельдеу нақты аумаққа ұқсас қасиеттері бар белгілі бір аймақ моделін сынау үшін де өте құнды.

Рельеф деңгейлері

Геоморфологияда рельефтің үш деңгейі бөлінеді:

Рельеф элементтері;

Жер бедері;

рельефтік кешендер.

Рельефтік элементтер

Жер бедерінің ерекшеліктері жер бедерінің ең қарапайым құрамдас бөліктері: нүктелер, сызықтар және беттер. Рельефтің беттері немесе беттері бірінші текті элементтерге, ал нүктелер мен сызықтар екінші текті элементтерге жатады. Екінші текті рельефтік элементтер бірінші текті екі (сызық) немесе одан да көп (нүктелер) элементтерінің қиылысында қалыптасады.

Бірінші түрдегі рельеф элементтерінің пішіні тегіс, дөңес, ойыс және аралас (дөңес-ойыс, ойыс-дөңес, толқынды, сатылы, т.б.) болуы мүмкін. Тік (еңіс) бойынша бірінші текті элементтердің ішінде көлденең (0°, жер шарының 5%-ы), су-горизонтальды (0°-тан 2°-тан астам, жер шарының 15%-ы) және беткейлер. (2°-тан астам, жер шарының 80%-ы) бөлінеді.

Рельефтің сызықтары немесе жиектері - әр түрлі бағытта түсетін жеке беттер (талвег, су алабы) немесе бір бағытта түсетін әр түрлі тік беттер (жиек, артқы тігіс (табан, табан)).

Рельефтік нүктелерге тау шыңдары мен конус тәрізді воронкалардың түбі жатады.

Жер бедерінің пішіні

Жер бедерінің пішіні – үш өлшемді көлемдік денені қоршап тұратын және рельефтік элементтерден немесе қарапайым рельефтік формалардан тұратын беті болып табылатын жер бетінің ерекше біркелкілігі. Жер бедері қарапайым немесе күрделі, оң немесе теріс, ашық немесе жабық болуы мүмкін.

Рельефтік кешендер: «Рельефтік кешен» - қандай да бір жағынан ұқсас: сыртқы (морфологиялық), шығу тегі, жасы бойынша рельефтік формалардың жиынтығы.

Жер бедерінің жасы

Геоморфологияның ең маңызды міндеті – рельефтің жасын анықтау. Рельеф жасы – біркелкі еместікті қалыптастырған және оған негізгі белгілерді берген рельеф түзуші әрекетінің уақыты (немесе өткені). Геологиядағы сияқты геоморфологияда абсолютті және салыстырмалы жас қолданылады.

Салыстырмалы жасты бірнеше жолмен қарауға болады. В.Дэвис рельефтің дамуы стадиалды процесс, өйткені рельефтің әрбір формасы үшін бастапқы кезеңді, жастық, жетілу және кәрілік (тозғандық) кезеңдерін ажыратуға болады деп тұжырымдады. Екінші жағынан, басқа жер бедері пішіндерімен салыстырғанда жасын анықтауға болады. Одан кейін кіші, үлкен (ежелгі) сөздерін қолданады. Сондай-ақ салыстырмалы жасты анықтау үшін геологиялық уақыт шкаласын пайдалануға болады.

Рельефтің абсолютті жасы жылдармен анықталады. Бұл қазіргі заманғы әдістердің дамуының арқасында мүмкін болды: радиоизотоптық, палеомагниттік.

Рельефті бейнелеу әдістері

Үлкен масштабты топографиялық және спорттық карталарда рельеф изогипстермен – көлденең сызықтармен, сандық белгілермен және қосымша шартты белгілермен бейнеленген. Шағын масштабты топографиялық және физикалық карталарда рельеф түспен (айқын немесе бұлыңғыр қадамдармен гипометриялық бояу) және төбешікпен көрсетіледі.

Дереккөздер

• Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев.