Қырым татарлары

Қырым татарлары, қъырымлар (қырымтат. qırımtatarlar, qırımlar, къырымтатарлар, къырымлар ) — түркі тілдес ұлт. Қырым хандығы кезінде Қырым түбегін (қазіргі Украина құрамына кіреді) мекендеген байырғы халық. Қазіргі уақытта, қырым татарлары Украинаны қоса алғанда көбінесе Түркия, Өзбекстан, Румыния, Болгария елдерінде мекен етеді.

Қырым татарлары Қъырымлар
Бүкіл халықтың саны
500 мыңнан 6 млн дейін
Ең көп таралған аймақтар
Қырым	232 340
Украина	248 193
Ресей	2449
Түркия	500 000 нан 6 000 000 дейін
Румыния	24 137
Өзбекстан	150 000 дейін
Болгария	1803
Литва	3,5 мыңға дейін
Қазақстан	1532
Тілдері
қырым татарша
Діні
ислам

Тілі

Қырым татарлары жағалаулык, таулық және далалық болып үш топқа бөлінеді. Туркі тілдерінің қыпшақ тобына жатады. Солтүстік, оңтүстік, орталық аталатын 3 диалектіге бөлінеді. Құман тілінен өрбіген орта (аралық) диалекті қазіргі әдеби тілін қалыптасған. Қырым татарлары 1929 жылға дейін араб, 1938 жылға дейін латын жазуын қолданды, ал 1938 жылдан кирилл әліпбиіне ауысты, 1992 ж. қайтадан латын әліпбиіне көшті. Қырым татарлары тілінде 8 дауысты, 23 дауыссыз фонема бар, фонетикасына үндестік заңы тән, лексикалық құрамын түркі тілдеріне ортақ сөздер құрайды, морфологиялық құрылымы жағынан жалғамалы тілге жатады. Өзге тілден енген сөздер көп кездеседі.

Діні

Ислам дінінің сүннит тармағын ұстанады.

Тарихы

Қырым татарларын «татар» деп атау Алтын Орда ыдырап, Қырым хандығы құрылған кезде нығая түсті. Қырым хандығы тұсында халықтың қалыптасу кезеңі аяқталады. Мемлекет 1441 жылдан бастап 1783 жылға дейін өмір сүреді. Ұзақ уақыт бойы хандық Осман империясына қарамағында болды. Бұл Қырым татарларының діні мен мәдениетіне ықпалын тигізді. Ресей Осман империясын жеңгеннен соң, 1783 жылы Қырымды Ресей әскері басып алып, Ресей империясының қол астына кіргізді. Биліктің қыспағына ұшыраған Қырым татарлары жаппай Осман империясына көшіп кетті. Кейін әр түрлі санақтар бойынша қоныс аударушылар саны 1,8 млн адамға жетті. 1917 жылғы төңкерістен кейін және большевиктер билікке келгеннен соң 1921 жылы РСФСР құрамында Қырым АССР-і құрылды.

Қырым татарлары Сталин билігі кезінде Қырымнан Орта Азияға, Қазақстан мен Оралға күштеп жер аударылған. 1957 жылға дейін Қырым татарларын жеке халық ретінде атауға тыйым салынып келді. Тек 1990 — 92 жылдары 200 мыңдай Қырым татарлары атамекені Қырымға қайта оралды. Қырым татарларының тілі мен ұлттық мәдениеті, өнері мен салт-дәстүрі, бай ауыз әдебиеті қалыптасқан. Қырым татарларының ұлттық музыкасы мен өнерінде, әдет-ғұрпы мен наным-сенімінде, тұрмыс-тіршілігі мен шаруашылығында қыпшақ ұлыстарымен ортақтық басым.

Кәсібі

Қырым татарлары мал өсірумен қатар жер өңдеумен де айналысқан. Қырым татарларында егін шаруашылығы мал өсіруге қарағанда күш-қайрат пен еңбекті қажет ететін ауыр жұмыс саналған. Қырымның ауа райының ерекшелігіне байланысты бау-бақша егу аса дамымаған. Бірақ тұрғындар өздері пайдалану үшін көкөніс еккен.
Қолөнершілердің көбі өз тауарын дүкенде сатқан, алайда қалада базарлар да болған. Көше саудагерлері түрлі әшекей бұйымдар, көйлектер мен темекі тартуға арналған түтік (чубук) сататын. Қырым татарларының күнделікті тұрмысында жылқының маңызы зор болғандықтан, ер-тұрман, ат әбзелдерін дайындауға көп көңіл бөлінген. Мыс шеберлері түрлі-түсті металдан әртүрлі заттар дайындаған. Мысалы, қалайыланған мыстан тұрмыста пайдаланылатын ыдыс-аяқ, жезден мешітке арналған шамдар мен өзге де бұйымдар жасаған. Кофе ұнтақтағышты темір мен жез бөлшектерден құрастырған. Қырым татарларының қолынан шыққан киім, аяқ киім мен кездеменің барлығында кестелі ою-өрнек бар. Әр өңірдің өзіне тән ою-өрнегі мен түсі болған. Қырымның шығыс бөлігінде балық пен қайық бейнеленген өрнектер жасаса, далалы аймақта кестешілер күрең түске көбірек мән берген. Шығыс жағалауда балдыр өрнегі жиі кездеседі, ол жақтағылар ақшыл көк, күлгін және ақ түсті таңдайтын.

Мәдениеті

Қырым татарлары

Қырым татарларының негізгі тағамдарына ет, балық, жеміс-жидек, сүт жатады. Олар ет тағамдарынан қой еті мен сиыр етін жейді. Және де къакъач пен бастырма жасайды. Әдетте, еттен, картоптан, асқабақтан, күріштен, жаңғақтан тағы да басқа түрлі бәліштер пісіреді. Көбінесе, наннан қабаттап (кобете, бурма, локъум, пите), ішіне қой және сиыр етін салып, дәмді бәліштер пісіреді.

Сонымен қатар майға чиберек немес майсыз янтыкъ пісіреді. Күнделікті дайындайтын тағамдарының ішінде тұшпара (къашыкъаш немесе татараш), бұршақ кеспесі (сюзме бакъла), қайнатылған қамырдың бөліктері (макъарне, акъчачыкъ) бар. Үгітілген жаңғақ пен сарымсақты айранға қосып, хош иісті қамыр жасайды. Сүт тағамдары ішінен ашытылған айран (къатыкь, ёгьурт), сонымен қатар тұз салынған, қою қышқыл сүт (сюзме къатыкъ) және сүзбе (ырымчыкъ), қаймақ (къаймакъ), сары май (сары ягъ) дайындайды. Сиыр, ешкі және қой сүтінен түрлі ірімшіктер жасайды (пенир, къашкъавал). Ал бие сүтінен шипалы қымыз, қою қышқыл сүттен пияз бен тұзды су құйып, шөл қандыратын сусын дайындайды. Оны қырым татарлары язма немесе айран деп атайды. Бал, өрік, кептірілген жемістермен, жаңғақпен шай мен кофе ішеді.

Ұлттық киімдері: Қырым татарлары ер адамдар киетін киімді «левантий көйлегі» деп атайды. Ол ұзын жеңді, ақ зығыр көйлек. Және де ерлер кең шалбар, мата көкірекше көбінесе қызыл түсті, алтын жіппен тігілген, түйме тағылған киімдерді киетін болған. Үстіне жолақты жібек матадан тігілген кафтан тіккен. Белін жалпақ матамен буып жүретін болған. Әйелдер ұзын, кең жеңді ақ түсті матадан тігілген көйлектерді киген. Шалбардың төменгі балағын боялған кенептен тіккен. Көйлектің үстінен кеудеше киіп, белін аспа белбеумен буады. Әйелдер басына орамал тақса, қыздар дөңгелек пішінде бас киім киген. Бастарына «чаршаф» байлаған. Далаға шыққанда беттерін аттың жалынан тоқыған тормен жауып, көз көретін ойық жасап жүздерін жасырып жүретін болған.

Қазақстандағы қырым татарлары

Қырым татарларының Қазақстанға келуі патшалық Ресей кезеңінен басталған. Ұлы Отан соғысы жылдары Қазақстан жеріне күштеп қоныс аударылған. Қазақстандағы қырым татарларынң саны:

• 1970 жылы - 42 адам;
• 1979 жылы - 87 адам;
• 1989 жылы - 61 адам;
• 1999 жылы - 20 адам;
• 2009 жылы - 1 532 адам.