Құтб - сопылық дәреже сатысындағы ең жоғарғы «әулие», сопылық философияда «кемел адам» деген ұғымды береді. Құтб жөніндегі Құдайдың жердегі күнәдан пәк халифасы, оның адамдармен қарым- қатынасындағы дәнекері, Пайғамбарлық аяндардың «құпия» мағынасының білгірі деген түсінік шииттердің, әсіресе, исмаилшылардың имам жөніндегі қағидасын еске түсіреді. Құтб және өзге де сопылық дәрежелер туралы тіпті ат-Тұстари мен Әл-Хаким әт-Тирмизи (IX ғасырдың аяғы) шығармаларында аталып көрсетілген, X - XI ғасыр да Қажылықтың өмірдегі орнын сопы атаулы түгел мойындаған. Бір мезгілде дүниеде бір ғана Құтб болуға тиіс деп есептелген, сондықтан оны, шииттердің имамдарын дәріптегені сияқты, көбіне «Уақыт темірқазық», «дәуір иесі» «заман азаматы» деп атаған. Ибн Араби Құтбты мезгілдік, мекендік, тектік жағынан шек қойылған және оның бәрі заңдар әліппесін бұзылмауын бақылауға жұмылдырылған «ашық халафтық» және «жасырын халафтық», яғни болмыстың себепкері әрі қажетті шарты ретіндегі адамзаттық бүкіл әлемдік рөлін атқарушы деп бөліп қараған. Ибн Арабидің ойынша, мұның мысалы - Адам, Дәуіт, Мұхаммед (с.а.у.) Пайғамбарлар, Әбу Бәкір, Омар, Осман, Әли халифалар, т.б. Құтбтар үнемі Аллаһ назарында, жасырын дүниенің де, ашық дүниенің де пенделері өз тіршіліктері үшін соның алдында қарыздар, өйткені ол «Аллаһтың рақымын» соларға бөліп береді. Құтб кеудедегі жан секілді көзге түспестен тіршілік иелері бойында үнемі бірге жүреді. Құтб білімі тәңірінің өзінен ауысқан және ол қоғамның төменгі сатыларындағы мүшелер білімін түгел қамтиды. Оған әлемнің тіршілігі түгел бағынады, тек «бірлі-жарымдар» ғана - Құтбтың өзі сияқты білімін тікелей тәңіріден алатын биік періштелер ғана бұған тәуелсіз. Ал олардың Құтбтан айырмасы - әлемге шексіз билік жүргізетіндей қасиет - «халифалық» бұйырмаған. Өзге халықтардың Пайғамбарлары мен өкілдері де «темірқазық» аталады. Бірақ олар «Мұхаммедтік», яғни мұсылман Құтбтарға тең келмейді: Ибн Арабидің есебі бойынша, олардың саны - 12. Сопылардың көпшілігі Құтбты ерекше қабілетті адам деп есептейді. Құран сүрелерінің басында келетін кейбір араб әріптері мен әріп тіркестерінің тылсым сырын білетін қасиеттер таңады. Түптеп келгенде, соттардың ойынша, кімде-кім Құдай туралы «анық» және қанық білімдерді кемел меңгерсе, сол ғана Құтб бола алмақ. Сопылық авторлар Құтбтың тұрақты жайғасқан мекені деп Меккені есептеген. Сопылық көзқарасқа жақын шиит ойшылдары сопылық Құтбтарды «жасырын имам» деп есептеп, «темірқазықтар темірқазығы», «күн темірқазық», т. б. деп дәріптеген. Мұндай көзқарасы қолдаушының бірі - шиит философы Хайдар Амули.[1]

Дереккөздер өңдеу

  1. Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010 ISBN 9965-26-322-1