Әбу Жүсіп Әл-Кинди
Әбу Жүсіп Жақып ибн Ысқақ Әл-Кинди (араб.: أبو يوسُف يَعْقُوب بن إِسْحَاق الْكِنِدي; 801 жыл – 873 жыл) — араб философиясының негізін салушы, араб философы, астрологі, математигі әрі дәрігері, «арабтардың философы» деген құрметті атаққа ие.
| Әбу Жүсіп Әл-Кинди | |
| араб.: أبو يوسف لكندي | |
 Әл-Кинди | |
| Жалпы мағлұмат | |
|---|---|
| Лақап аты |
Батыс Еуропада Alkindus деп аталады |
| Туған күні | |
| Туған жері |
Куфа, Қазіргі Ирак |
| Қайтыс болған күні | |
| Қайтыс болған жері | |
| Азаматтығы | |
| Шығармашылығы | |
| Шығармалардың тілі | |
| Мектеп/дәстүр | |
| Кезең |
Исламның алтын ғасыры |
| Негізгі қызығушылығы |
Философия, Ислам теологиясы (Қалам), Логика, Этика, Математика, Физика, Метафизика, Химия, Психология, Фармакология, Медицина, Космология, Астрология, Музыка теориясы |
| Ықпал еткендер |
Аристотель, Евклид, Прокл, Порфирий, Әл-Фарахиди, Плотин |
| Ықпалды жалғастырушылар |
Әбу Әли әл-Хайсам, Әбу-Зайд-әл-Балхи, Ибн Мискавейх, Ахмет ибн әл-Тайиб ас-Сарахси, Исаак Исраэли бен Соломон, Әбу Машар Әл-Балхи, Роберт Гроссетест, Роджер Бэкон |
Өмірбаян өңдеу
Өскен жері — Бағдат, Басрада білім алған. Зерттеушілер оның 238 трактаты болғанын айтады. Содан біздің заманға жеткені — 29. Екі бөлімнен тұратын «философиялық трактаттары» Мысырде М. А. Әбу-Ридтың басшылығымен 1950, 1953 ж. жарық көрді. Еуропада латын тіліне тәржімаланды. Әл-Киндидің «Аристотель еңбектері және олардың философияны меңгерудегі қажеттілігі», «Алғашқы философия туралы», «Пайда болу мен жойылудың бізге түсінікті себептері туралы» және «Заттың (субстанцияның) бес мәні туралы» трактаттары ерекше бағалы.
Әл-Киндидің еңбектері философияның дамуына зор ықпал жасады. Италиян ғалымы Карден оны әлемдегі үздік жиырма ойшылдың бірі деп атаған. Ол Аристотель шығармаларын араб тіліне аударып, түсініктеме жазды. Сол замандағы озық дүниетанымдық ағым — мутазилиттер көзқарасына сәйкес әлемнің пайда болуы, жаратылуы туралы құнды пікірлер айтқан. Материя, форма, қозғалыс, кеңістік, уақыт, субстанция, сан, сапа сияқты ұғымдарға терең талдау жасаған. Философияның мақсаты мен қызметі туралы нақты тұжырым жасап, оның білім саласындағы орнын анықтауға үлкен үлес қосқан[2][3].
Әл-Кинди өзінің дүниетанымына негіз етіп жалпыға ортақ себептілік байланыс идеясын алады, бұл идеяға орай, кез келген бір затты ақырына дейін ой елегінен өткізетін болса, онда бұл зат бүкіл ғаламдық нәрсені ойдағыдай тануға мүмкіндік береді. Құран жолын ұстанушылар Әл-Киндиге күпірлікпен қарады. Әл-Киндидің көптеген шығармаларына тек шағын үзінділері ғана сақталған.
Араб тілді философиядағы перипатетизм әл-Кинди шығармашылығынан басталған.
Әл–Кинди Птоломей, Эвклидтің жаратылыстану саласындағы еңбектерін жақсы білген. Аристотель шығармаларына және Порфирийдің «Кіріспесіне» түсініктеме жазған.
Әл-Кинди философияны жаратылыстану ғылымдарымен тығыз байланыста қарастырған.
Философиямен терең айналысу үшін математиканы білу қажет дей отырып, әл–Кинди ғылымдардың жүйесін жасаған. Бұл жүйеге «сан туралы ғылым» арифметика мен гармония, алаңды өлшейтін ғылым – геометрия, жұлдыздар туралы ғылым – астрономия кірген. Төртінші орында алдыңғы үш ғылымды біріктіретін гармония туралы ғылым тұрған. Өйткені, гармония немесе үйлесімділік барлық жерде бар, яғни дыбыстарда, әлемнің құрылымында, адамның жанында т.т. осы төрт ғылымның негізін сан туралы ғылым қалайды, өйткені сан болмаса, ешнәрсе де болмас еді.
Математиканың ерекше проподевтикалық ролін көрсете отырып, әл–Кинди философияның рационалдық табиғатына көңіл бөледі. Философия – барлық нәрсе туралы білім. Сонымен қатар, ол – материя, форма, орын, қозғалыс және уақыт сияқты болмыстың жалпы анықтамалары туралы ілім.
Әл–Кинди идеяларын одан әрі дамытушы әл–Фараби. Оның даңқы әлемге тарап, көзінің тірі кезінде-ақ Аристотельден кейінгі екінші ұзтаз атанған. Антикалық, орта ғасырлық білімді терең түсініп, шығармашылық деңгейге көтеруге көп еңбек еткен Әл-Фараби Платон мен Аристотель еңбектеріндегі көптеген философиялық ойларды дамытты.
Дереккөздер өңдеу
- ↑ Генри Корбин (1964 ж.). Ислам философиясының тарихы. (ағыл.). Тексерілді, 21 наурыз 1964.
- ↑ Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010 ISBN 9965-26-322-1
- ↑ Философиялық сөздік, Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1996, 525 б., ISBN 5-89800-097-6
- ↑ Henry Corbin History of Islamic philosophy // М.: Kegan Paul International, 1993. — C. 154—158. — ISBN 0-7103-0416-1.
- ↑ Routledge Encyclopedia of Philosophy Edward Craig // М.:Routledge , 1998. — С. 238. — ISBN 978-0-415-07310-3
- ↑ Dr. Mohammed Mrayati, Dr. Yahya Meer Alam, Dr. M. Hassan at-Tayyan al-Kindi's Treatise on Cryptanalysis // М.: KFCRIS & KACST, 2003. — С. 77. ISBN 9960-890-08-2, ISBN 978-9960-890-08-1.