Автоцензура

Автоцензура, ақын, ғалым, жазушы, қоғам қайраткерлерінің өзі жазған туындыларына, қоғам дағы саяси-әлеуметтік жағдайдан туындайтын қысым түріне, ой-пікірді, қатаң түрде бақылайтын жағдайға қарай автордың өз шығармасын өзі іштей бақылап, өз цензурасынан өткізіп, баспаға ұсынуын автоцензура деп атайды.

Автоцензура - мемлекет атаулының бәрінде билеуші топ тарапынан ақыл-ойға, пікір танымға жасалатын қысымның салдары, ол билеуші топ мүддесіне қарсы келер пікір атаулыны қудалаудан туындайды. Бізде Ресей империясы, Кеңес өкіметі билік құрған тұста айтылар ой-пікірге тұсау салатын арнайы цензуралық ұйымдар өмір сүрді. Автор кім болса да, оның атақ-даңқына қарамай, цензура оған өз дегенін істетті. Тек мақала, өлең, ғылы- ми монографиялар ғана емес, радио, теледидар, кино, театр репертуарлары мен оқылатын лекциялар да қатаң цензура елегінен өтті. Цензура атаулының бәрі де мемлекеттік қауіпсіздік комитетіне бағынды. Цензура сүзгісінен теріс пікірі өтіп кеткен шығарманың авторы міндетті турде жазаланды. Міне, осындай жағдайға бейімделген шығарма авторлары өздері ұстанған ой-пікірін, дүниетанымын оқырманға жеткізудің түрлі әдіс-тәсілдерін іздестіріп, автоцензура тәсілі арқылы өз идеясын өткізіп отырған. Мұндай автоцензураның қазақ әдебиеті тарихындағы классикалық үлгісін Әуезов өзінің атақты «Абай жолы» эпопеясында қолданған. Патша үкіметі ұстанған отар халықтарды шоқындыру, орыстандыру жолындағы миссионерлік саясатты терең танып білген кемеңгер жазушы мұндай идеяны кеңес үкіметі әрі қарай интернационалистік ұранмен бүркемелеп, жалғастырып отырғанын сезген. Ол миссионерлік саясатпен оқырмандарын хабардар етіп, бұл мәселеге сын көзімен қаратуды мақсат еткен. 1951 жылы басылым көрген «Ақын аға» романында автор өз идеясын, яғни миссионерлік саясатты ғылыми-ағартушылық жолмен жүзеге асырушы миссионер-профессорлар Н. Ильминский (Орынбор), А. Алекторов (Омбы), Остроумов (Ташкент) әрекеттерін Семей генерал-губернаторының аузымен айтылатын көркемдік әдісті пайдаланған. Бұл роман шыға салысымен-ақ тұрпайы социологиялық сынның шабуылына ұшырады. Әуезов романды қайта жазып, «Абай жолы» деген атпен жариялады. «Ақын аға» романында әшкереленген миссионерлік саясатқа автоцензура жасап, жаңаша көркемдік тәсіл арқылы бүркемелеп жеткізеді. Патша үкіметінің миссионерлік саясатын Абайға оның орыс достарының бірі - Михайловтың пікірін жеткізу арқылы білдірген.