Адыраю

Адырай немесе адыраю. Тіліміздің екі томдық түсіндірме сөздігінде оның мағынасы — «ажыраю, көзін шарасынан шығара ашулы пішінмен қарау, бадыраю» дей келе, мысалға «Рахым інісіне көз астымен адырая бір қарап қойды» дегенді келтірсе, 10 томдық түсіндірме сөздікте:

Адырай - көздің әдеттен тыс ашылуы, ажыраю, бадыраю. Мысалы: «...екпесі қысылып, екі көзі адырайып шарасынан шыға жаздады».

Жеңіл-желпі, сырт қараған жанға «адырай» сөзін түсіндірме сөздіктердегі «адыр» түбірімен тектес қарап, төркінін содан шығара салу қиынға соқпайды. Алайда «адыр» сөзінің екінші — ожар, ұрт, ұр да жық мағынасын естен шығаруға да болмайды. Шындап келгенде, соңғы сөздердің мағынасы «жынды» дегеннен тіпті де алшақ кетпейді. Олай болса, дәл осындай магына берерлік сөз түркі тобына жататын тілдердің басқа біреуінен табылуға тиіс.

Якут тілінде: адырай — жын, шайтан деген мағынаны ұғындырады.

Егер біз жоғарыда көркем әдебиеттен келтірген мысалдардағы сөйлем ішіне «адырай» орнына «жын» сөзін қойсақ, жалпы мағынаға нұқсан келмей, қайта қабыса түседі («жындана бір қарап қойды» немесе «көзі жынданып, шарасынан шыға жаздады»), «Адырай» сөзінің мағынасын түсіндіруде көмегін тигізіп тұрған «ажырай» тұлғасы «адырайдың» дыбыстық өзгеріске түскен түрі. Түркі тілдерінде дыбыс сәйкестіктерінің жиі құбылыс екендігі жоғарыда көрсетілді. Түркі тілдерін былай қойғанда, тунгус-маньчжур тобындағы тілдердің кейбіреуінде біздегі «ажырай» тұлғасының «адзарай» болып дыбысталып, мағынасы — сотқар, тентек дегенге келеді. (Сравнительный словарь тунгусо-маньчжурских языков, т. I, Л., 1975, 16). Мұның өзі алғашқы мағынадан (жын, шайтан), сәл ғана ауытқушылықты көрсетеді. Оны бурят тіліндегі «ажарай» (мағынасы — шайтан, пері) сөзі анықтай түседі.