Алексей Николаевич Порунин

Алексей Николаевич Порунин (1836) - суретші. Графика саласында жұмыс істеген.

Ол 7 беттен тұратын «Абай сөздеріне» атты топтама оны 1898 ж. бітіреді. 1853-54 жылдары әскери жасақ құрамында Іле жорығына қатысқан. Алтайда, Омбыдағы Батыс Сібір және Қазақ даласы Әскери басқармасында қызметте болғанда жергілікті халықтардың ауыз әдебиеті, әдет-салтына байланысты мәліметтер жинай жүрген. Ш. Уәлихановтың кеңесімен Орта жүз, Ұлы жүз қазақтарының және жоңғарлардың Ресеймен қарым-қатынасы туралы тарихи, архив деректерімен танысқан. Географ П. П. Семенов Тянь-Шанскийдің көмегімен Порунин 1859 ж. әскери міндеттен босатылып, Петербург университетінің табиғаттану бөлімі, физика-математика факультетіне оқуға түсті. Жасырын «Сібір үйірмесіне» қатысқаны үшін 1861 ж. оқудан шығарылып, Петропавл түрмесіне жабылды, Омбыға жер аударылды. 1863-64 ж. Порунин Зайсан көлі, Тарбағатай, Жоңғар Алатауы атырабын зерттегелі келген астроном К. В. Струве экспедициясына қатысқан. Патша үкіметінің тексерісіне іліккен Порунин тұтқындалып, 1871 ж. Вологда губерниясына жер аударылған. Алайда Порунин зерттеу ісін, ғалымдармен байланысын үзбей, Орыс географиялық қоғамы тапсыруымен «Томск губерниясында түркі және орыс тайпаларының 17-19 ғғ. басында таралуына шолу» атты еңбек жазды.

Ғалымдардың қолдауымен 1874 ж. бостандық алған Порунин 1876-80 ж. аралығында Солтүстік Батыс моңғолия және Тува экспедициясына, 1884-86 және 1892-93 ж. Солтүстік Қытай, Тибет, Орталық моңғолия экспедицияларына басшылық еткен. Порунинның зайыбы, XIX ғасырда Орыс әйелдерінің арасынан шыққан тұңғыш саяхатшы Александра Викторовна Потанина (1843-93) бірге болып, экспедициялық зерттеулер жургізген. 1899 ж. Порунин үлкен Хинган экспедициясын басқарған. Экспедициялар кезінде жиналған қыруар мәліметтер, Орта Азия географиясы мен этнографиясына сипаттамалары ғалымдар тарапынан жоғары бағаланған. Поруниннің «Солтүстік батыс моңғолия очерктері» 1-4 (1881-89), «Қазақтың соңғы Ханзадасының киіз үйінде» («Русское богатство», 1896, 18), «Орта ғасырлық Еуропа жотасындағы Шығыс сарындары» (1899), «Қазақтардың және алтайлықтардың аңыздары, аңыз-әңгімелері және ертегілері» (1916) еңбектері түркі, моңғол ғылымына қосқан үлкен үлес болды. Поруниннің қазақтың данышпан ақыны Абай Құнанбаев, оның інісі Халиулла Өскенбаев жөнінде жазғандары 1898 ж. «Русское богатство» журналының 8-ші санында жарияланған. «Қазақтың соңғы Ханзадасының киіз үйінде» еңбегінде Абайдың інісі Халиулла Өскенбаевтың өмірі, оқып білім алып, оның орыс әдебиеті үлгілерін қазақ жеріне таратқаны туралы ризашылықпен әңгімелейді. Ағайынды Белослюдовтардың Семейдегі Абай музейінде сақтаулы хаттарында Поруниннің Абай шығармаларын орысшаға аударып, Сібірдің газет-журналдарына бастыру керектігі туралы ұсыныс жасағаны жазылған. Николай Белослюдов 1911ж. 28 қаңтардағы хатында Томскідегі Г. Н. Потанин үйіне арнайы іздеп барып, онымен кездесіп, әңгімелескенін, оған А. Құнанбаев туралы айтқанын, сонда Г. Потаниннің: «Сендер Коншинге жазыңдар, Абайдың ең таңдаулы өлеңдерін іріктеп алып, «Сибирская жизнь» газетіне бастырып, көпшілік қауымға таныстырсын» деп, Семейдегі Коншинге тапсырма бергенін көрсеткен. Ахмет Байтұрсынұлы, М. Дулатов Н. Г. Потанинге арнап өлең шығарған.