Араб басқыншылығы

Араб басқыншылығымұсылман қауымы басшылары мен халифтер бастаған Арабия түбегіндегі тайпалардың VII – VIII ғасырдағы жаугершілік жорықтары. Арабтың феодалданған ақсүйектерінің Таяу және Орта Шығыс, Солтүстік Африка, Оңтүстік Батыс Еуропа елдерінде едәуір заман үстемдік етуімен аяқталды. Араб басқыншылығына себеп болған негізгі факторлар – алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырауы, таптық қоғамның қалыптасуы, Арабияның көшпелі халқы санының едәуір көбеюімен тұспа-тұс, бір мезгілде мемлкеттің құрылуы.

Араб халифаты, 750 жыл

Араб жаулап алушыларының шабуылынан Ирандағы алып Сасаниттер мемлекеті құлады. Гассанидтер мемлекеті, Вестгот патшалығы, Кавказ Албаниясы, Хорезм, Согдиана және Синд арабтардың соққысына ұшырады. Византия Мысыр, Сирия, Месопотамия, Крит, Мальта, Сицилия, Родос, Лазика және Қасиетті жерлерден айырылды.

Франктерге қарсы соғыстар кезінде арабтар Пуатиеге, хазарлармен соғыстарда «Славян өзеніне» (Дон, Еділ немесе Днепрге) жетті, ал шығысқа қарай жорықтарында Раджастан мен Таласқа дейін еніп кетті.

Араб басқыншылығын үш шапқыншылық кезеңіне бөлуге болады.

Бірінші шапқыншылық

өңдеу

Таяу Шығысты жаулап алудан басталды. Византия Леванттан, ал Сасанидтер мемлекеті Месопотамиядан айырылды.

Византиямен текетірес ғасырлар бойғы араб-византиялық соғыстарға алып келді.

633 жылдың күзінде арабтардың тайпалық жасақтарының 3 отряды Палестина мен Сирияға басып кіріп, оларды жаулап алды. 633 – 652 жылы Сасаниттік Иранды толығымен басып алды.

641-642 жылдары арабтар қолбасшы Әмір ибн әл-Астың бастауымен Мысыр елін жаулап алды.

643 жылы Дәрбәнт қоршауымен қазіргі таулы Дағыстанға сәйкес аумаққа шабуыл басталды.

Солтүстік Африкаға алғашқы шабуыл 647 жылы басталды. Мединадан шыққан 20000 араб тағы 20000 сарбазымен Мемфисте (Мысыр) күш біріктірді. Шейх Абдулла ибн Саад арабтарды бастап барды. Карфагиндік экзарх Григорий Византия империясынан өзінің экзархатының тәуелсіздігін жариялады. Ол әскер жинап, мұсылмандарға қарсы шайқасқа шықты, бірақ Суфетула түбінде (Карфагеннен оңтүстікке қарай 220 км жерде) болған шайқаста жеңіліске ұшырады. Григорий қайтыс болғаннан кейін Карфаген арабтарға салық төледі. Жорық тағы он бес айға созылды, бірақ 648 жылы Абдулланың әскері Мысырға оралды. 661 жылға қарай арабтар бүкіл Оңтүстік Кавказды, сондай-ақ Дәрбәнтті басып алды.

Көп ұзамай барлық мұсылмандық жаулап алулар бір-біріне қарсылас араб топтарының арасындағы азаматтық соғыспен тоқтатылды. Азамат соғысы 656 жылы халифа Османды өлтіруден басталды, оның орнына Әли ибн Әбу Талиб келді, ал ол өз кезегінде 661 жылы өлтірілді. Осы уақытта Византия мен Хазар қағанатының көмегімен Шығыс Арменияны қоспағанда, Кавказияның көптеген елдері Халифат құрамынан шықты.

Екінші шапқыншылық

өңдеу

Азаматтық соғыстан кейін арабтар Солтүстік Африкадағы шапқыншылықтарын жалғастырды. 665 жылы Африка эксархатының жаңа әскери шапқыншылығы басталды. 689 жылы жаңа Солтүстік Африка әскери жорығы аяқталды. Бұл жорықта византиялық гректердің әскері (30 000 сарбаз) жеңіліске ұшырады. Осы соғысты бастаған 40 000 мұсылмандарға көп ұзамай тағы араб генералы Үкбе ибн Нафи бастаған 10 000 араб келді. Дамаскіден шыққаннан кейін армия бүкіл Солтүстік Африканы басып өтті. 670 жылы арабтар жаулап алған Қайруан қаласы қалпына келтіріліп, мықты бекініске және одан әрі ұрыс қимылдарының негізіне айналды. Бұл қала Ифрикия (арабша Тунис атауы) ислам аймағының астанасы болды. Қамал қала қазіргі Батыс Ливия, Тунис және Шығыс Алжирдің жағалауындағы аймақтарын қамтыды. Қайруан қоныстанғаннан кейін арабтар Мағрибті жаулап алуды жалғастырды (арабтар Африканың солтүстік-батысын осылай атады). Мағрибті жаулап алу барысында Үкбе ибн Нафи жағалаудағы Беджая қаласы мен қазіргі Танжер қаласын басып алды. Екі қала да бір кездері римдік Мауретанияның құрамында болған.

Бірақ Үкбе жаулап алған жерлерді ұзақ уақыт ұстай алмады. Оның армиясының тылында берберлер көтерілісі басталды. Көп ұзамай ол осы көтерілісті басу үшін әскерімен бірге қайта шақырылды. Грек-африкалық көтерілісшілерге қарсы шайқастардың бірінде Үкбе ибн Нафи қаза тапты. Оның орнына жаңа қолбасшы Зүхейр келді, бірақ ол да көтерілісшілерге қарсы күресте қаза тапты. Ол кезде Константинополь Африкаға үлкен әскер жіберіп үлгерді.

Осы кезде Арабстан мен Сирияда жаңа азаматтық соғыс басталды. Арабтардың жаулап алу жорықтары қайтадан тоқтап қалды.

Үшінші шапқыншылық

өңдеу

Азияда арабтар жоғалған Оңтүстік Кавказ елдерін қайтара алды. 687 жылы арабтар Картли, Кахети және Геретиді - Шығыс Грузияның үш кінәздіктерін алды, бірақ Кахети мен Герети тиімді жерде орналасқандықтан, арабтар ол жерде тұрақтай алмады. 10 жылдан кейін, 697 жылы арабтар Грузияның батыс бөлігіне ат басын бұрды. Византияға тәуелді Батыс Грузиядағы ең ірі мемлекеті - Эгриси билеушінің өкілі арабтарды гарнизондарды басып алып, гректерді қуып шығаруға шақырды. Алайда, Батыс Грузияда арабтар салыстырмалы түрде ұзақ уақыт бойы тек Эгрисиге бекінді (бұған жаулап алушылар үшін табиғи тропикалық климат және күшті гарнизондар мен бекіністер, сондай-ақ елдің Батыс Грузиядағы орталық жағдайы себеп болды): Абасгия мен Апсилия (Эгрисиге тиесілі оңтүстігінен басқа) 711 жылы босатылды. Арабтар басып алған Чанети Византияның қол астында қалды. Бірақ 700-жылға қарай арабтар Византия мен Хазар одағын қолдаған таулы Мисиминия мен Аланияны қоспағанда, бүкіл Оңтүстік Кавказды басып алды.

Солтүстік Африканы жаңа жаулап алу арабтардың Ифрикия қалаларын қайтадан басып алуынан басталды. Бірақ Византия тез арада Константинополден әскерді жіберді. Византиялықтарға Сицилиядан келген сарбаздар мен римдік Испаниядағы уестготтардың күшті контингенті қосылды. Бұл араб әскерін Кайруанға шегінуге мәжбүр еткізді. Келесі көктемде арабтар теңіз бен құрлық арқылы жаңа шабуылдарды бастады. Көп ұзамай олар Карфаген түбіндегі шайқаста Византия мен олардың одақтастарын жеңді. 698 жылы арабтар Карфагенге кірді. Оның тастары Тунис қаласының құрылысына материал ретінде қызмет етті. Басқа ұрыс Утика маңында болып, арабтар қайтадан жеңіске жетіп, византиялықтарды Солтүстік Африканы тастатқызуға мәжбүр еткізді. Мұсылмандардың жаңа генералы Хасан ибн әл-Нұман Халифаттан жаңа әскер алғанға дейін бес жыл өтті. Сол уақытта Солтүстік Африка қалаларында әлі жауланбаған қалалардағы адамдар берберлердің үстемдігіне ызалана бастады. Осылайша Хасан оралғанда, оны құшақ жая қарсы алды. 709 жылы арабтар Солтүстік Африканы түгелдей дерлік басып алып, оны үш аймаққа бөлді: Мысыр әл-Фустаттағы губернаторымен, Мағриб (қазіргі Марокко және Мауритания) Фестегі губернатормен және Ифрикия Мұса ибн Нұсайыр губернаторымен.

Мұса ибн Нұсайыр генерал болған. Ол Ифрикияның губернаторы болып тағайындалды және қайталанған берберлер бүлігін басуға және жаулап алынған елдерде ислам дінінің таралуына жауапты болды. Мұса мен оның екі ұлында 300 000 тұтқын болған. Тұтқында болғандардың барлығы дерлік құлдыққа сатылды және сатудан түскен қаражат мемлекет қазынасына түсті. Тағы 30 000 тұтқын әскери қызмет атқаруға мәжбүр болды. Мұса, сонымен қатар, византиялық флоттың үнемі шабуыл жасауымен айналысқан. Онымен күресу үшін Мұса өзінің жеке флотын құрды. Мағрибке тереңірек жылжи отырып, оның күштері 709 жылы Танжерді басып алды.

Оңтүстік Кавказдағы жазалау әрекеттері

өңдеу

Дереккөздер

өңдеу