Уикипедия

II бүкіл қазақ-қырғыз құрылтайы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Тарихын шолу
← Ескірек өңдемеЖаңарақ өңдеме →
Content deleted Content added
VisualWikitext
шӨңдеу түйіні жоқ
Өңдеу түйіні жоқ
1-жол:
{{Мемлекеттік қайраткер
{{merge|Екінші жалпықазақ съезі}}
| түс = елбасы
| Қазақша есімі = Мұхаммед Ағзам
| Шынайы есімі = محمد اعظم
| Суреті = Azam shah (cropped).jpg
| Титулы = [[Ұлы Моғолдар патшалығының падишаһы]]
| Ту = Flag of the Mughal Empire.svg
| Басқара бастады = [[14 наурыз]] [[1707 жыл|1707]]
| Басқаруын аяқтады = [[19 маусым]] [[1707 жыл|1707]]
| Ізашары = [[I Әлемгір]]
| Ізбасары = [[I Баһадүр]]
| Титулы_2 = Гуджараттың субадары
| Ту_2 = Flag of the Mughal Empire.svg
| Басқара бастады_2 = [[1701 жыл|1701]]
| Басқаруын аяқтады_2 = [[1706 жыл|1706]]
| Ізашары_2 =
| Ізбасары_2 =
| Титулы_3 = Бенгалияның субадары
| Ту_3 = Flag of the Mughal Empire.svg
| Басқара бастады_3 = [[1678 жыл|1678]]
| Басқаруын аяқтады_3 = [[1679 жыл|1679]]
| Ізашары_3 = Кока Ағзам хан
| Ізбасары_3 = Шаиста хан
| Діні = [[Ислам]]
| Туған күні = 08.07.1653
| Туған жері = Бурханпур,<br />[[Ұлы Моғолдар патшалығы]]
| Қайтыс болған күні = 19.06.1707
| Қайтыс болған жері = Джаджау,<br />[[Ұлы Моғолдар патшалығы]]
| Жерленді = Хумаюн кесенесі, [[Дели]]
| Әкесі = [[I Әлемгір]]
| Анасы = Рабиға Дурани бегім Сахиба
| Жұбайы = Рахмет Бану бегім
| Балалары = '''Ұлдары:'''<br />7 ұл<br />'''Қыздары:'''<br />3 қыз
| Қолтаңбасы =
}}
 
'''Мұхаммед Ағзам''' ({{lang-ur|محمد اعظم}}; [[8 шілде]] [[1653 жыл]] — [[19 маусым]] [[1707 жыл]]) — [[Ұлы Моғолдар патшалығының падишаһы|Ұлы Моғолдар патшалығының 7-ші падишаһы]]. [[Ұлы Моғолдар патшалығы]]ның негізін қалаушысы [[Бабыр]]дың жүрежаты. [[I Акбар]]дың шөпшегі.
'''2-ші бүкіл қазақ-қырғыз құрылтайы'''&nbsp;— [[1917]]&nbsp;ж. [[желтоқсанның 5]]—[[желтоқсанның 13|13]] [[Орынбор]]да өткізілді.
 
Толық атағы: '''Падишаһ-и-Мүмәлік, Әбілпейіз Кутубуддин Мұхаммед Ағзам, Шаһ-и-Әли, Шаһ Ғази'''.
Құрылтайды [[Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан |Ә. Бөкейхан]], [[Ахмет Байтұрсынұлы|А. Байтұрсынұлы]], [[Міржақып Дулатұлы]], [[Елдес Омарұлы Тиесов|Е. Омарұлы]], [[Сағындық Досжанов|С. Досжанов]] ұйымдастырды. Төрағасы [[Құлманов Бақтыкерей|Б. Құлманов]] болды.
 
==Өмірбаяны==
[[Қазан төңкерісі]]нен кейін қалыптасқан саяси ауыр жағдайда өздерінің іс-әрекеттерін айқындап алу үшін ұлттық интеллигенция бастаған қазақ қоғамы құрылтайға қатысты.
Мұхаммед Ағзам [[1653 жыл]]дың [[8 шілде]]сінде Бурханпурда дүниеге келді. Ол [[I Әлемгір]]дің үшінші ұлы болатын. [[1678 жыл]]ы Кока Ағзам хан қайтыс болуы себепті I Әлемгір Мұхаммед Ағзам шаһзаданы Бенгалияның субадары етіп тағайындады. [[1681 жыл]]ы шаһзада Шаһ-и-Әли деген мансапты иеленіп, тақ мұрагері болып жарияланды. [[1685 жыл|1685]]-[[1686 жыл|1686 жж.]] тақ мұрагері әкесінің маратхилерге қарсы соғысына қатысты. [[1701 жыл]]ы Гуджараттың субадары болып тағайындалды.
 
===Билеген жылдары===
Құрылтайға қазақ сахарасының әр аймақтарынан, Самарқан облысы мен Алтай губерниясындағы қа­зақтардың атынан — 58 делегат, әр түрлі қазақ ұйымдарының атынан — 8 делегат және арнайы шақырумен — 15 адам қатысып, барлық жиын-терісі 81 делегат келген. Құрылтайдыдың күн тәртібіне 10 мәселе қойылды:
[[1707 жыл]]дың [[наурыз]]ында I Әлемгір қайтыс болуы себепті падишаһтың үш ұлы Мұхаммед Ағзам, Мұхаммед Муаззам (келешектегі [[I Баһадүр]]) және Мұхаммед Кам Бахш бір-біріне қарсы тақ үшін соғыс бастады. Мұхаммед Муаззам сол кезде тақ мұрагері еді, және ол үлкен әскермен [[Кабул]]дан патшалық елордасы [[Агра]]ға жорық бастады. Мұхаммел Ағзам да тақ иелену құқығын білдіріп, өзін падишаһ етіп жариялайды. Мұхаммед Муаззамның екінші ұлы Шаһзада Сұлтан Азимуш Шан Бенгалиядан әскер бастап, елорданы басып алды. Тек елордалық қорған оған берілмеді. Сол айда Мұхаммед Ағзам Шаһ Аграға жорық жасап, [[14 наурыз]]да падишаһ тағына отырды. Елордалық қорған басшысы оны падишаһ деп мойындап, оған берілді. Сол жылдың маусымында Шаһзада Мұхаммед Муаззам Аграға жақындады. Шешуші шайқас 18 маусымда Джаджау деген жерде өтті. Мұхаммед Ағзам Шаһтың әскерінде 45 мың жауынгер және 65 мың атты әскер болды. Оның Асад хан мен оның баласы Зүлфикяр хан қолдады. Екі жақтың шығын 10 мың жауынгерге жетті. Нәтижесінде Шаһзада Мұхаммед Муаззам Мұхаммед Ағзам Шаһты жеңді. Шайқаста падишаһ пен оның екі ұлы қайтыс болды.
# [[Сібір автономиясы]];
# [[Түркістан автономиясы]] және Оңтүстік-шығыс Одағы туралы;
# Қазақ-қырғыз автономиясы;
# Милиция туралы;
# Ұлт кеңесі;
# Ұлт қазынасы;
# Мүфтилік мәселесі;
# Халық соты;
# Ауылды басқару және
# азық-түлік мәселесі.
 
==Дереккөздер==
Алғашқы баяндаманы Ә. Бөкейхан жасап, ол жөнінде қаулы қабылданады. Қаулыда — қазақ аутономиясы, милиция (жасақ) және Ұлт кеңесі мәселелерін қарауға жеті кісілік комиссия құрылады. Құрылған комиссия атынан [[Халел Ғаббасов]] аутономия, милиция және Ұлт кеңесі туралы баяндама жа­сайды.
{{дереккөздер}}
 
[[Санат:1653 жылы туғандар]]
Баяндама бойынша құрылтай бірауыздан қаулы қылады:
[[Санат:1707 жылы қайтыс болғандар]]
<blockquote style="border: 1px solid blue; padding: 0.5em 0.8em;">
[[Санат:Агра тұлғалары]]
<poem>
[[Санат:Ұлы Моғолдар падишаһтары]]
…қазанның аяғында Уақытша кімет тұскенін, Русия мемлекетінде халыққа сенімді және беделді ұкіметтің жоқтығын, әкімшілік жоқ болған соң, халық арасы бұзылып, пышақтасып кететіндігі, бассыздық кұшейіп, бұкіл мемлекет бұліншілікке ұшырап, кұннен кұнге халықтың кұйі нашарлауын және бұл бұліншілік біздің қырғыз-қазақтардың басына да келуін мұмкін деп ойлап, бұкіл қазақ-қырғызды билейтін ұкімет керектігін ескеріп, съезд бір ауыздан қаулы қылады:
[[Санат:Үндістан монархтары]]
1) Бөкей елі, Орал, Торғай, Ақмола, Семей, Жетісу, Сырдария облыстары, Ферғана, Самарқан облыстарындағы, Амудария бөліміндегі, Закаспий облысындағы қазақ уездері және Алтай губерниясындағы іргелес жатқан қазақ болыстарының жері бірыңғай, іргелі халқы қазақ-қырғыз, қаны, тұрмысы, тілі бір болғандықтан, өз алдына ұлттық, жерлі автономия құруға;
[[Санат:Үндістанда туғандар]]
2) қазақ-қырғыз автономиясы&nbsp;— «Алаш»<ref>[[Қазақтар]], [[қырғыздар]], [[қарақалпақтар]], [[құрама]] халықтарының біріктірілген атауы. </ref> деп аталсын…
[[Санат:Үндістанда қайтыс болғандар]]
3) Алаш автономиясының жер үстіндегі түгі - суы, астындағы кені Алаш мүлкі болсын…
5) Қазақ-қырғыз арасында тұрған аз халықтың құқықтары теңгеріледі. Алаш автономиясына кірген ұлттардың бұкіл мекемеде санына қарай орын алады…
6) Алаш облыстарын қазіргі бүліншіліктен қорғау мақсатымен уақытша Ұлт кеңесі құрылып, мұның аты «Алаш орда» болсын. Алаш ордасының ағзасы (мүшесі) 25 болып, 10 орын қазақ-қырғыз арасындағы орыс және басқа халықтарға қалдырды.
Алаш орданың уақытша орны — Семей қаласы.
Алаш орда бүгіннен бастап қазақ-қырғыз халқының билігін өз қолына алады…
</poem>
</blockquote>
 
Құрылтай делегаттары [[Ресей уақытша үкіметі|Уақытша үкімет]] құлатылғаннан кейін қазақтардың өмір сүруінің өзін күрделендіріп жіберген [[анархия]] (тәртіпсіздік) жағдайында елді аман сақтау үшін милиция жасақтау туралы қаулы қабылдады.
 
Қазақ-қырғыз автономиясын жариялау мерзімі туралы қызу пікірталас туып, Ә. Бөкейханов бастаған топ: «ортамызда тұрған басқа халықтармен ақылдасып және милиция құрғанша тоқтата тұрайық» — десе, Досмұхамедовтер бастаған топ «дереу жариялансын!» дейді. Артынан екі жақ ымыраға келіп, біраз шартпен автономияны жариялау [[Алаш Орда]] үкіметіне жүктеледі.
 
== Түсініктемелер ==
<references/>
 
== Тағы қараңыз ==
* «[[Алаш партиясы|Алаш]]» партиясы
* [[Алаш Орда]] үкіметі
{{Суретсіз мақала}}
[[Санат:Қазақстан тарихы]]
«https://kk.wikipedia.org/wiki/II_бүкіл_қазақ-қырғыз_құрылтайы» бетінен алынған