|
[[Сурет:Fresh ayran.jpg|thumb|250px|Жаңа жасалған айран ([[Ыстамбұл]], [[Түркия]])]]
АЙРАН'''Айран''' - пісірілген [[сиыр]], кой[[қой]], [[ешкі]] сүтінің жылы кезінде ашытқы (айран, қаймак[[қаймақ]]) косыпқосып, үйытыпұйытып дай- ындайтындайындайтын қышқыл дэмдідәмді ақ тагамтағам түрі. А.Айран эріәрі сусын орнына да жүреді. Ыстықтау болса, сарысуланып іріп, тым салқын болса үйымайұйымай қоятындықтан, қанжылым етіп алганалған соң молшерімөлшері бір шелек (казанқазан) ыдыстағы сүтке шамамен оның оннан бір болігіндейбөлігіндей үйыткыныұйытқыны қосып, баяу араластырып, аузын мықтап жауып, суып қалмас үшін жылылап орап таң асырады. Оны ыдыстан касықпенқасықпен, ожаумен кұйыпқұйып алады. Әрі сусын, эріәрі тамақ болғандықтан жол жүргенде торсыққа қүйыпқұйып алып жүреді.
А.Айран - [[Қазақстан|Қазақстанда]], [[Орта Азия|Орта Азияда]], [[Қырым|Қырымда]], [[Кавказ|Кавказда]] кең тараған тагамтағам түрі. А.-ныңАйранның ел ішінде ңатъщқатық айран - қой- ешкінің қою айраны, кілегей айран - сиырдың суйыксұйық айраны, цойыртпаққойыртпақ - сүтпен сүйылтқансұйылтқан А.айран, іиалапшалап - А.-гаайранға су косыпқосып дайындагандайындаған сусын сияқты түрлері колданыладықолданылады. Қоршаган орта, климатжагдайынакарайклимат А.-дыжағдайына қарай айранды дайындаудың дайындаудыңтәсілдерітәсілдері әртүрлі: ыстыкыстық жерлерде А.-дыайранды кобінекөбіне қойыртпақтап, коймалжыңқоймалжың етіп, шалаптап, піспе етіп ішеді. Піспе деп ашып кеткен А.-дыайранды торсыққа қүйыпқұйып копкөп піскендіктен копіршіпкөпіршіп, іртігі тарагантараған айранды айтады. А.-дыайранды да кыстақыста қатырып сақтаугасақтауға болады. А.-ныңАйранның сары суын кенепке сүзіп алып, түздаптұздап, қатьщқатық жасап қарынгақарынға сақтайды.
А.-ды коп етіп жинап, сабаға кұйып, ашытады. Оны күбіге кұйып, пісіп май шайқайды, ягни май алады. Майы алынган соң А. қүнары аз, сүйық сусын іркітке айна- лады. Іркітті қайнатып құрт, жарма алады (толығырақ қ. Жарма; Саба nicy). А.-ның үйытқысы болмай калса, ауылдастарынан, коршілерінен «үйытқы» деп емес А. деп сүрап алатын ырым бар. Өйткені, үйытқы эр үйдің құты, берекесі саналгандықтан, тікелей аталып берілмейді (толығырақ қ. Тыііым). ▼
Әдеб.: Фиельструп Ф.А. Молочные продукты турков-кочевников // Казаки. Сборник статей. Л., АН СССР. 1930. Вып.ХУ; Хозяйство казахов на рубеже XIX -XX веков: материалы к историко-этнографическому атласу. Алма-Ата: Наука, 1980; Қатран Д. Қазақтың дэстүрлі ас-тағам мәдениеті. Ғылыми редактор жэне алгысоз авторы Нұрсан Әлімбай. Алматы: ҚМӨҒЗИ, 2002 жэне т.б.<ref> Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2 </ref>
▲А.-дыАйранды копкөп етіп жинап, сабаға кұйыпқұйып, ашытады. Оны күбіге кұйыпқұйып, пісіп май шайқайды, ягнияғни май алады. Майы алынганалынған соң А.айран қүнарықұнары аз, сүйықсұйық сусын іркітке айна- ладыайналады. Іркітті қайнатып құрт, жарма алады (толығырақ қ. Жарма; Саба nicy). А.-ныңАйранның үйытқысыұйытқысы болмай калсақалса, ауылдастарынан, коршілеріненкөршілерінен « үйытқыұйытқы» деп емес А.айран деп сүрапсұрап алатын ырым бар. Өйткені, үйытқыұйытқы эрәр үйдің құты, берекесі саналгандықтансаналғандықтан, тікелей аталып берілмейді .<ref> (толығырақҚазақтың қэтнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Тыііым)Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2 </ref>
== Дереккөздер ==
|
