|
[[Сурет:Carbon.gif|thumb|right|100px|Көміртегі ''С'']]
Көміртек адамзатқа [[көмір]], күйе түрінде ерте [[заман|заманнан]]нан белгілі. [[1780]] жылы [[А.Лавуазье]] көміртектің [[табиғат|табиғатын]]ын зерттеді. Оған латынша «карбонеум» көмір деген атау [[1827]] жылы берілді.<ref>Кабашев Р.А. ж. б. Жылу техникасы: Оқулық/ Р.А. Кабашев, А.К. Кадырбаев, A.M. Кекилбаев. -Алматы: «Бастау» баспаханасы, 2008. - 425 б. Суреттері 140 сурет. Библиографиялы тізімі 17. ISBN 9965-814-30-9</ref>
== Периодтық жуйедегі орны ==
Көміртек II период, IV топтың негізгі [[топша|топшасының]]сының элементі, реттік нөмірі 6. Оның [[ядро|ядросында]]сында 6 [[протон]] мен 6 [[нейтрон|нейтроны]]ы бар, [[Электрон|электрондары]] да алтау. Олар екі [[қабат|қабатқа]]қа былай бөлініп орналасады: 1s<sup>2</sup>2s<sup>2</sup>2р<sup>2</sup> (көміртектің электрондық [[формула|формуласы]]сы)
[[Органикалық химия]] көміртектің қосылыстарын зерттейтін болғандықтан, бұл [[элемент]]ті толығырақ қарастырайық. [[Көміртек]] химиялық элементтердің периодтық [[жүйе|жүйесінің]]сінің 6-элементі. [[Атом ядросы|Aтом ядросында]] 6 протоны, 6 нейтроны және энергетикалық [[деңгей|деңгейлерінде]]лерінде 6 электроны бар. Олар екі энергетикалық деңгейге бөлініп орналасқан: 2е, [[Көміртек]] химиялық элементтердің периодтық жүйесінің екінші периодында орналасқан. Егер периодтағы көрші тұрған [[элементтер|элементтерді]]ді салыстырсақ, олардың бәрінің бірінші деңгейлері бірдей, екі электроны бар (1s<sup>2</sup>), ал сыртқы деңгейлеріндегі [[электрон]] сандары ядро зарядының артуына байланысты әр түрлі.
== Гибридтенуі ==
Гибридтенуге көміртек атомының төрт орбиталі (бір s және үш р) қатысады. [[Көміртек]] атомы үш түрлі болып: sp<sup>3</sup>(эс пе үш),sp<sup>2</sup>(эс пе екі),sp(эс пе) гибридтенеді.
sp<sup>3</sup> гибридтену. Химиялық байланыс түзілгенде, көміртек атомының барлық электрон бұлттары (бір s пен үш р) араласып, бірігіп пішіндері бірдей, [[Симметрия|симметриялы]] емес көлемдік сегіз тәрізді төрт sp<sup>3</sup> - орбитальдар түзеді. sp<sup>3</sup> гибридтенген орбитальдардың электрон бұлттары осьтерінің арасындағы бұрыш 109° 28' болып, бір- бірінен мүмкіндігінше алшақтап, кеңістікте [[тетраэдр|тетраэдрдің]]дің төбесіне бағытталып орналасады.
sp<sup>2</sup> - гибридтену. Бұл [[жағдай|жағдайда]]да гибридтенуге бір s- және екі р- орбитальдар (барлығы үш орбиталь) қатысады. Көміртек атомының бір р-орбиталі гибридтенуге қатыспайды. Гибридтену нәтижесінде үш sp<sup>2</sup>-гибридтенген орбитальдар түзіледі. Бұл орбитальдардың басқа көрші [[атомдар|атомдармен]]мен жазықтықта түзетін үш байланысының арасындағы бұрыш 120° шамасында болады.
sp - гибридтену. Егер гибридтенуге бір s-және бір р- орбиталь қатысса, онда екі sp-гибридтенген орбитальдар түзіледі де, екір-орбитальдар гибридтенбей, таза күйінде калады. sp-гибридтенген [[бұлттар]] түзетін химиялық байланыстар түзу сызық бойымен бағытталып, арасындағы [[бұрыш]] 180° болады.
Көміртек атомының [[қасиет|қасиеттері]]тері, гибридтенген орбитальдардың бағытталуы, яғни молекуланың кеңістік пішіні гибридтену типіне [[байланыс|байланысты]]ты.
Әр түрлі гибридтенген [[күй|күйде]]де (sp<sup>3</sup>, sp<sup>2</sup>, sp) болу қабілеті көміртек атомының дара, қос, үш [[байланыс]] түзуіне мүмкіндік береді.<ref>Химия: Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 11-сыныбына арналған оқулық / Ә. Темірболатова, Н. Нұрахметов, Р. Жұмаділова, С. Әлімжанова. – Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007. – 352 бет, суретті. ISBN 9965-36-092-8 </ref>
== Табиғатта таралуы ==
Көміртек бос күйінде [[алмаз]], [[графит]], [[карбин]] деп аталатын аллотропиялық күйлерінде кездеседі. Табиғи [[қосылыс|қосылыстары]]тары карбонаттар (СаСО<sub>3</sub> • MgCО<sub>3</sub> - [[доломит]], СаСО<sub>3</sub> - [[мәрмәр]], MgCО<sub>3</sub> - [[магнезит]]). Байланысқан күйде көмірде, мұнайда, [[Табиғи Газдар|табиғи газдарда]] кездеседі. Бос күйінде көміртек улы емес, ал оның қосылыстары CO - иіс газы, ССl<sub>4</sub> - төрт хлорлы көміртек, CS<sub>3</sub> — [[күкірт|күкіртті]]ті көміртек улы заттар.
Аллотропиялық түрезгерістері [[Кристалл|кристалдық]] торларының әр түрлілігімен сипатталады.
== Физикалық қасиеттері ==
''Алмаз'' ең катты [[зат]], ''графит'' [[май]] тәрізді жылтыр сұр түсті жұмсақ зат. Графит 2000°С-да, төменгі [[қысым|қысымда]]да ''карбинге'' айналады. Жаңадан алынған фуллерен деген түрі де бар, ол [[футбол]] добы сияқты [[құрылыс|құрылысты]]ты болады. Көміртектің бұл түр [[Өзгеріс|өзгерістеріне]] аморфты көміртекті қосуға болады. Оны [[ағаш]] көмірін, тас көмірді ауа қатысынсыз құрғақ айдау арқылы алады. Сонда алынған көмірде өз бетіне газдарды, сұйықтарды сіңіретін [[қасиет]] (адсорбция) [[пайда]] болады.
== Алынуы ==
Көміртек ағашты [[ауа|ауасыз]]сыз ыдырату арқылы, [[Органикалық зат|органикалық заттардың]] көмірленуі [[нәтиже|нәтижесінде]]сінде түзіледі.
== Химиялық қасиеттері ==
Көміртек көптеген жай заттармен оңай әрекеттеседі.
1) Жану [[реакция|реакциясы]]сы:
::a) 2С + О<sub>2</sub> = 2СО
::ә) С + О<sub>2</sub> = CO<sub>2</sub>
2) [[Хлор|Хлормен]]мен әрекеттескенде көміртек тек [[жарық]] [[сәуле|сәулесінің]]сінің әсерінен төрт хлорлы көміртек түзіледі:
::С + 2Cl<sub>2</sub>= CCl<sub>4</sub> (бағалы еріткіш) [[өрт]] сөндіруде қолданылады.
3) [[Металдар|Металдармен]]мен әрекеттесіл [[карбидтер]] түзеді:
::2С + Са = СаС<sub>2</sub> (бұдан [[ацетилен]] алынады)
4) [[Күкірт|Күкіртпен]]пен күкіртті көміртек түзеді:
::С + 2S = CS<sub>2</sub> (еріткіш)
3) С+ 2H<sub>2</sub>SО<sub>4</sub>(конц) = СО<sub>2</sub>+2SO<sub>2</sub>+2Н<sub>2</sub>O
== Қолданылуы ==
'''Алмаз''' - бұрғылар жасау үшін, қырланған алмаздан [[бриллиант]], [[Әшекей|әшекейлі]] зат әзірленеді.
'''Графит''' - қарындаштың өзегі, [[электрод|электродтар]]тар дайындауда.
'''Кокс''' (C) тотықсыздандырғыш ретінде металл өндіруде.
Активтелген көмірдің адсорбциялық қасиеті [[медицина|медицинада]]да және газтұтқыштар ([[противогаз]]) әзірлеуде қолданылады.<ref>Химия: Усманова М. Б., Сақариянова Қ. Н. Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған оқулық, 2-басылымы, өңделген, толықтырылған. - Алматы: Атамұра, 2009. - 288 бет. ISBN 9965-34-929-0</ref>
{{Менделеевтін периодтык кестесі}}
== Пайдаланылған әдебиет ==
<references/>
{{Chem-stub}}
{{wikify}}
[[Санат:Көміртегі]]
[[Санат:Химиялық элементтер]]
[[Санат:бейметаллдарБейметаллдар]]
[[af:Koolstof]]
[[haw:Kalepona]]
[[he:פחמן]]
[[hi:कार्बनप्रांगार]]
[[hif:Koila]]
[[hr:Ugljik]]
| 