Дау: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

қазақы ортада руаралық немесе тайпааралық егестерді және осының өршіген түрі - сан алуан тартыстарды білдіретін ұғым. Сондай-ақ дауға ерек
Content deleted Content added
Жаңа бетте: ДАУ - қазақы ортада руаралық немесе тайпааралық егестерді жэне осының өршіген түрі - сан алуан ...
(Айырмашылық жоқ)

03:43, 2012 ж. тамыздың 18 кезіндегі нұсқа

ДАУ - қазақы ортада руаралық немесе тайпааралық егестерді жэне осының өршіген түрі - сан алуан тарты- старды білдіретін үғым. Сондай-ақ Д.-га ерекше өршігіп ру-қауым деңгейіне жеткен түлғааралық дау-дамай да жатқызылады. «Жеті жаргы» заңдар жинағында көрсетілгендей дауды шешу билер мен ацсақалдарга жүктелген (қ. Жеті жаргы; Бч; Ақсақал). Ертеде казақы ортада даугерлер ел арасы ндағы қүрметті, қадірмен ді аксақалдарға ж үгі н і п, Д .-лары н хал ы қты ң жон- жоралғысымен қарап, билік айтуын сүраған (к- Дауіиы / Даугер). Оларды ц билігіне разы болмаса, онда Д.-дың эділ шешімін табу үшін халықтың әдет-ғүрыптық заңдарын жақсы білетін, елге танымал биге барып шағымданған.


Датцальщ белбеу. ҚР MOM цорынан (КП 26725/2) Қазақтың түрмысында, элеуметтік өмірінде үлкен дау- жанжал көбінесе жерге, жесірге, малға, қүнға қатысты болған (қ. Даулау). Жер дауы - жайылымдьщ жэне шабындық жерлерге қатысты руаралық немесе жеке адамдар арасындағы Д. (қ. Есім хаының ескі жолы; Қасым ханның қасқа жолы; Жеті жаргы). Жесір дауы - отбасылық-некелік салттың бүзылуына қатысты Д. Қүн дауы - кісі өліміне байланысты, мал дауы - дүние-мүлікке катысты Д. Дауласушылардың, куәгерлердің қатысуымен өтетін дәстүрлі билер жиынында, негізінен, байыргы ортаның day мүраты - бітім қағидасы бойынша, екі тарапты татуластыру, бэтуалы бітімге шақыру мақсаты көзделген, яғни қазак коғамындағы кұкыктык мэдениеттің негізгі принципі басшылыққа алынған. Онда дауласушы жақтардың сөз үстаган билері шығып, қамшы тастап, өздерінің дэлелдерін дэйекті түрде жеткізіп отырған (қ. Қамшы тастау). Д.-да шешендік, тапқырлық, қарсы жақтың осал жақтарын дэл басатын біліктілік керек. Д.-ға төбе би төрелік айтады. Төбе бидің шешіміне даугерлер де тоқтауға тиіс.

Киргизская степь газетінде берілген биге жүгінген даугерлер. П. М.Коиіаровтың суреті

Ертсрскте шешімі қиын Д.-мен би алдына жүгініске барған кісілер ақ және қара қылдан ескен жіп ала барған (қ. Дау жиыны). Егер дауласқан екі жақ та би шешіміне тоқтаса, билік айтушы айттым - бітті, кестім - үзілді деп, Д.-дың шешілгенін білдіреді де, жіпті қақ ортасынан қияды. Бүл - билік айтқан адамның «аң» пен «караны» ажыратып, қара қылды қақ жарған эділдігін білдіретін семиотикалык таңба. Кейбір деректерге Караганда, жіпті қарала киінген кемпір кесетін болған. Қазақтар жайлы көптеген маңызды дерек қалдырған А.Янушкевич (1803- 1857) осындай оқиғаның тікелей куәсі болғандығын баяндайды: «Екі казақ бірдеңеге таласып, әділ төрелігін естуге биге келіп жүгінеді. Ол билік айтцан кезде дауласқандар жіптің екі басын үстап биге береді. Даудың шешілгендігінің белгісі ретінде ол жіпті екіге бөледі». Бүл ғүрыптың орындалуы - Д.-дың аяқталуын, қарсы жақтардың мәмілеге келуін, казылыққа ризалығын аңғартады. Егер «ала жіп» кесілмей таркаса, даугерлер билікке риза болмағанын, жанжалдың шешімі кейінге қалдырылғандығын білдіреді (қ. Ала жіпті кесу). Билік айтқаны үшін кесілген айыптың (малға есептеп) оннан бірін билерге береді. Д.-лы мәселелер өш алу, есе қайтару мақсатымен емес, гуманистік қүндылықтар аясында ел тыныштығын, ағайын татулығын сақтау түрғысынан қаралған. Д. дүрыс шешімін тапқан жағдайда, айыпкер жасаған қылмысының көлеміне қарай ат-тон айыбын төлеп кұтылған (қ. Би; Айып). Қазақы ортада руаралық немесе тайпаарал ық арасындағы талас-тартысты ту ыстық-рулық катынастардың шежірелік жосынмен негізделген іргелі принциптері мен норма- лары арқылы шешіп отырды. Мүндайда Алдыңа келсе, атаңның қүнын кеш деген мақалға негізделген принципке жүгінген.[1]

Дереккөздер

  1. Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2