Дәм: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
ш {{Суретсіз мақала}} үлгісін үстедім |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
1-жол:
ДЭМ / ДӘМ-Т¥3 - ас, тагам, тамақтың жалпы атауы. Дәстүрлі ортада Д.-нен артық, Д.-нен қадірлі нәрсе жоқ. Д. - өмір нэрі, тіршілік көзі. Барлық заттық құндылықтардан бағалы санап, «Арпа, быдай ас екен, алтын-күміс тас екен» деп айтқан қауым еткен еңбек, төккен термен келетін Д.- ді аяқасты етпеген, керісінше обал болады, дэмнің киесі атады деп қастер түтқан. Д. адалдықтың, ақ-ниеттің ба- ламасы болып саналады. Қазақ коғамында Д.-ге катысты наным-сенімдер мен ырым-жоралғылардың бірегей жүйесі қалыптасты.
Дәм-түзы жарасу, дәмдес болу, дәмге шацыру деген түрақты сөз тіркестері тіршіліктегі адамдар қарым- қатынасындағы жакындықтың ерекше бір қырын айқындайды. Көп жылғы аралас-қүраластық негізінде бір-біріне әбден кірігіп, үйлесім тапқан сыйлас көршілерді, сарысүйек қүдаларды жэне т.б. «дәм-түзы жарасцан адамдар» дейді. Сондай-ақ отау көтерген жастардың тату-тәтті өмір сүруін де дәм-түзы жарасқан деп сипат- тайды. Ал керісінше болса (ажырасып кетсе) дәм-түзы жараспады дейді. Д.-нің жеке адамдар арасындағы қарым- қатынастарды ғана реттеп бекітіп қоймай, ру-тайпалық ынтымақтастықты, қарым-қатынасты нығайтатын, жақындастыратын қызметін байырғы ортадағы көш ба- рысынан көруге болады. Көш жолындағы ауыл адамдары ауыл түсынан өтіп бара жатқан көштің алдынан шығып Д. татқызады. Ерулеп жаткан кошкеД. апару жоралғысын жасайды. Сондай-ақ көшіп келіп қонған ауылды ерулікке шацыру сияқты жоралғылар Д.-нің тағы бір үлкен қырын аша түседі (толығырақ қ. Дастарқан; Ерулік; Көш).
Қазақтың «Адам айдаса бармайсың, дәм аіідаса қалмайсың» деген сөзі бар. Мүндагы дәм айдау, сол тәрізді дэм жазу, дәм тарту деген сөз қолданыстары байырғы наным-сенімге байланысты туған. Яғни «Жаратңанның бүйрыгымен болады», «бүйрыц болса, цай жердің болса да Д.-ін татасың» дегенді білдіреді.
Өміріне төнген қандай да бір қауіптен аман қалып, сау- саламат күйде болған адамды татар дәмі бар екен, ырзьігы бар екен деп, ал қайтыс болган адамды, жас та болса, та¬тар дәм-түзы таусылган екен дейді. Яғни қазақы пайым бойынша, адам дүниеге келгенде өлшеулі ғүмырындағы татар дэмі маңдайына (пешенесіне) жазылған, дэмі-түзы таусылған адам бақи дүниелік болады. Демек, дэм, дәм-түз адам баласының Жаратқанның қалауымен мөлшерленген ғүмырының символы рөлін де атқарады.
Қазақ үғымында Д.-ді ысырап етіп, қадір-қасиетін бағаламаған адам оның зардабын тартып, Д.-нің киесі үрады, кепиетіатады. Ал бүндай жаідай қоі амдықсіпіаі алса, «жүт әкеліп, ашаршылық, жоқшылық, тапшылық болады» деп жамандыққа жориды (қ. Кешіст).
Дәстүрлі ортада Д.-нің киелі қасиегі бар дси түсінілген. Сол себепті аралас-кұралас омір кешіп, дэмдес-табактас болған адамнан жамандьщ көріп, зэбір-жапа шекксм адам дәм-түзым атсын, дәм-түзыма тапсырдым деп налып, күйініш білдіреді.
Жол жүрген жолаушы болсын, бір нэрсе сүрай келген корші болсын үйге келген адамға үй иесі қандай да бір дәм үсынуы керек. Адам одан бас тартпай, ауыз тиюі парыз. Үй иесінің мүмкіндігіне карай үсынған доміпе астамшылықпен, менсінбей қарау үлкен әбестік болады. Өйткені қазақы түсінікте дәмнен үлкен ешнәрсе жоқ. Сондықтан келген адам Д.-ге қатысты әдеп нормаларын сақтауға тырысады. Ауыз тиіп қана қоймай, түстеніп, қона жататын қонақтарға олардың мәртебесіне лайык кәделі дэмі болады. Атақты Біржан сал жолаушылай келіп, кедейдің үйіне түстенген екен. Өзінің мәртебесіне лайық кэделі дэмін күткен Біржан сал үй иесінің үсынған қара көжесін ауыз тимей, кейін кайырады. Сонда үй иесінің кызы түрып:
Жаңсыньщ жейтін асы жая мен жал, Шыгады шын қьірсъщтан нақ сендей сал, Дәмнен улкен дүниеде еш нәрсе жоқ, Көжеге кекіреймей ерніңді мал! - дегенде, тосыннан айтылган тапқыр сөзді күтпеген сал: Жетеді тоқсан жасца ердің ері, Атандьш ақындьщпен Біржан сері, Қарындас айпщан сөзің өтіп кетті, Көжеңді басып-басып әкел бері! - деп, көжені төңкере салган екен.
Дәм тату / Ауыз тию - дэмге катысты жоралғы. Дэм үстіне келіп калган адам немесе бір нәрсені сүрап, аньщтап білуге кірген адам асыгыс болып, дэмге қарамайтын жагдайда дәстүрлі ортада қалыптасқан қуыс үйден қүр шъщпау қағидасы бойынша, дәмнен үлкен еместігін білдіріп, қандай да бір дәмнен ауыз тиіп шыгады. ¥рыс- керіс болган кезде немесе жаулыққан кезде гана дэмге қарамайды. Дэмге байланысты үйге шайнаңдап кіруге болмайды, ал керісініие, үйден шаіінаңдап шьігуга болады деген ырым Ш.Уэлиханов деректерінде кездеседі.
Алыс сапарга шыққан адам «тілегім орындалсын» де-ген ниетпен ауылдагы үлкен үйден дэм татып, бата алып аттанатын болган. Бүл қарашаңырақтьің киесі қолдайды деген сеніммен байланысты. Дәстүрлі ортада таңгы нәсіп Тәңірден деген түсінік бар. Сондықтан таңертеңгі ас үстіне келіп қалган адамга дастарқан на н дэм татқызып аттандырган. Соган орай келген адам да дэмнеп ауыз тиіп кетуге міндетті болган. Таңертецгі асты тастама, кешкі асқа қарама деген түрақты соз орамы осы гүрыпқа байланысты қалыптасса керек.
Үйіне келген адам дүшпан болса да үй иесі дэстүр бойынша дэм ауыз тигізбсй шығармайды. Осы гұрыпқа байланысты халық аузында үйге кірген эісыланга да ақ
қүйып іиыгарады деген сөз бар. Жогарыда аталган жосын- жоралғылар дәмді қасиет түтып, киелі санаудан туған дүниетанымдьщ көзқарасты бейнелейді. Сөйтіп, дәм-түз жоралгысы қоғам мүшелерінің арасындағы жарасты карым-қатынастың орнығуын реттеп отыратын дәнекерлік қызмет атқарған.<ref> Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2 </ref>
== Дереккөздер ==
<references/>
{{stub}}▼
{{wikify}}
{{Суретсіз мақала}}
▲{{stub}}
[[Санат:Мәдениет]]
[[Санат:Терминология]]
[[Санат:Дәм]]
| |||