Тегеран: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''Тегеран''' ({{lang-fa|تهران}} — {{IPA|[tʰehˈɾɒ:n]}}, ауызша. {{IPA|[tʰehˈɾu:n]}}) — [[Иран]] елінің астанасы мен ең үлкен қаласы., [[Азия|АзияныңАзиядағы]] ең үлкен қалаларыныңқалалардың бірі.<ref>http://worldgeo.ru/lists/?id=6&loc=asia</ref> ТегеранҚала тұрғындарыныңмаңайы саны(Үлкен - қалаТегеран) маңайларыментұрғындарын қосқанда (Үлкен Тегеран) тұрғындарының саны, ресми мәлімет бойынша, 13 миллион, бейресми деректердеректерде бойынша16 олардыңмиллион саныдеп - 16 миллионға жетедікөрсетіледі.<ref>http://bigpicture.ru/?p=12267</ref>. ӘлемніңӘлем бойынша 21-ші үлкен қаласыорында.<ref>http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BE%D0%BA_%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%B2_%D0%BC%D0%B8%D1%80%D0%B0_%D0%BF%D0%BE_%D1%87%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8_%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F </ref> Тегеран останының астанасы, мемлекеттің саяси, экономикалық, транспорттық, сауда-қаржы және [[мәдениет]] орталығы.

Тегеран Иранның солтүстігіндегі [[Эльбурс]] тауының етегінің астындаетегінде, [[Каспий]] жағалауының онтүстігіненоңтүстігінен 90 км қашықтықта орналасқан. Қала батыстан шығысқа қарай тау жотасы бойымен 40-50 километрге созылады. Тегеранның солтүстік аудандарыауданы (Шемиран) теңiз деңгейiнiң үстінендеңгейiнен 2000 метргеметр дейін орналасқанбиіктікте, ал онтүстікоңтүстік қала маңайы (Рей, Султанабад) Кавир тасты [[Шөл|шөліне]] тығыз жақындайдыжақын.

Тегеран Иранның — автомобильдікавтомобиль, электроникалықэлектроника, әскери- қару-жарақ, [[жеңіл өнеркәсіп]], [[қант]], [[цемент]] және [[химия]] салаларының орталығы саналады.<ref>http://www.iran.ru/rus/neft.php</ref>. Сонымен қатар олқала [[жиһаз]] бенжәне [[кілемкілемімен]] сату орталығы болыпде табыладытанымал. XX ғасырда Иранныңелдің басқа аймақтарынан ТегеранғаТегеран қаласына жаппай көшу үрдісі орын алдыалған. Жергілікті тұрғындарытұрғындар парсы өкілдеріпарсылар болғандықтан, Тегеран халқының 98 %-ы [[Парсы тілі|парсы тілінде]] сөйлейді, қалған 2% ішіне-ы [[араб тілі]], [[әзірбайжан|Әзірбайжан тілі|әзірбайжан]], [[армян|армян тілі|армян]], [[күрд тілі|күрд тілінде]] т.б. тілдер кіредісөйлейді.

«Тегеран» ({{lang-fa|تهران}}) атауының шығу тегініңтөркінінің бірнеше [[теория|теориясы]] бар.

Қаланың ресми сайты бойынша,сайтында атау «түп» (<big>ته</big> — ''тех'') және ескірген «баурай» (<big>ران</big> — ''ран'') сөздерінен шығады деп көрсетілген. Осылай,Осылайша «Тегеран» تهران сөзін - ''техран'' - «көлбеудің табаны» деп түсіндіріге болады, соныменяғни Тегеран  - көлбеудінкөлбеудің табаныңдағытабанындағы қала деген тұсініктемені береді. Тегеран Точал тауының онтүстік табаныңдаоңтүстік орналасқанытабанында үшінорналасқандықтан, бұл теория сенімді болып табылады.{{-1|<ref name="tehran-537">[http://www.tehran.ir/Default.aspx?tabid=537&language=en-US تاريخچه تهران]</ref>}}

Басқа теория бойынша, «Тегеран» өз атын Иран астанасының жаныңдажанында орналасқан парфяндық Тиран қаласынан алады. Ал «Тиран» атауы «ТирдыңТирдің жерi» ([[Зороастризм|зороастрлік]] мифология бойынша жауын құдайы) дегенді білдіреді. Тиранның жаныңдажанында Мехран қаласы орналасқан -— «Мехра жері» (су құдайы), қазір Тегеранның шетіндегі шағын аудан. Бұрын бұл екі қала Рей құрамына кіретін, қазір ол да Тегеран маңайындағы қала.{{-1|<ref name="tehran-537"/><ref>[http://www.bbc.co.uk/persian/iran/story/2007/06/070629_oh_tehran_city.shtml تهران چگونه پایتخت شد؟]</ref>}}

Үшінші теория бойынша «Тегеран -» «жылы жер» дегенді білдіредідеген, ал қаланың солтүстігіндегі аудан - Шемиран ауданы, керісінше -, «суық жер» деген ұғымды білдіреді.

[[Қазба|Қазба жұмыстары]], қазіргі Тегеран жерінде алғашқы қоныстардың б.з.б. 6 -мыңжылдықта болғаныңболғанын көрсетеді. Тұрғындар, елдің онтүстігіндегіоңтүстігіндегі сор шөлдерден қашып, Эльбурс тау бөктеріне келіп қоныстанадықоныстанған. Алғашында, Тегеран,қала Иранның ең ежелгі қалаларының бірі - Реяның солтүстік-батысынан бірнеше километр қашықтықта орналасқан [[Ауыл|ауыл]] болған. Сол кездегі Тегеранның басты экономикасын [[Ауыл шаруашылығы|ауыл шаруашылығы]] құрады, атап айтқанда [[Жеміс-жидек өсіру|жеміс-жидек өсіру]] кең етек алған.

Тегеранның саяси орталық ретінде биіктеуі 1228 жылы [[Моңғолдар|моңғолдардың]] Рейді қиратуымен байланысты. Ойрандалған қаланың тұрғындары [[Шыңғысхан]] дерлік тиіспеген Тегеран қаласына беттейді. Өзінің 1275 жылғы [[Жазба|жазбаларында]], Мохаммад Закария Газвини, Тегеранды «маңызды саудалық қала» деп сипаттайды. Бұл кезде Тегеран, әскерилер басқарған 12 ауданға бөлінген (''махале''). XIII ғасырдыңғасырда қалалық құрылысықұрылысты көбінесе, саздан жасалған немесе таулы жыныстың ішінен ойылған үйлер құрдықұрады. Қоныстың осындай түрлері Ирактың солтүстік аймақтарында да кездеседі. Хамдолла Мостафи жазбаларында 1340 жылы Тегеран Хамдолла Мостафи жазбаларында, жергілікті Ильханид моңғол провинциясындағы ең ірі қала [[Варамин|Вараминның]] төрт ауданыңыңауданының бірі болып сипатталады. Бұл ретте қайта құрылған Рей іс жүзінде Тегеран әкімшілігінің қол астынақоластына өтеді.{{-1|<ref>Hamd-Allah Mostawfi, «Nozhat al-qolub, éd. et tr. Le Strange», стр.&nbsp;53—60</ref>}}

Тегеранға келген алғаш еуропалық 1404 жылдың шілдесінде, [[Самарқанд|Самарқандқа]] сапар шеккен испан [[жиһангез|жиһангезі]] Руй Гонсалес де Клавихо, Тегеранға жолыққан алғаш еуропалық деп есептеледікөрсетіледі. Ол оны үлкен қара ретінде сипаттап, сол жағында Тимуридтер [[Резиденция|резиденциясы]] орналасқаныңорналасқанын, ал РейдінРейдің - босап қалғанқаңыраған қонысқа айналғаныңайналғанын атап өтеді. XV ғасыр басындағы Тегеран жоспарын, [[Имамзаде]] жерлеу ғибадатханаларының белігілі принциппен орналасуынан қайта құру мүмкін болды: сонымен, мысалы, Сейед Исмаил Имамзадесі (Тегерандағы архитектураның ең ежелгi ескерткiшi) сол кезде қаланың оң шегінде орналасқан. Тегеранның солтүстік-батыс шеті қазіргі [[Голестан]] сарайы ауданыңдаауданында орналасқан. XV ғасырдан бастап, Тегеран салқын ауа мен су қайнарларын іздеп,іздеуден қала белсенебелсенді түрде солтүстікке қарай өсе бастайды, Точал жотасында алғаш қалалық махаллалар пайда болады.

1553-1554 жылдар аралығында, Сефевидтер әулетінің екінші билеушісі [[шах]] Тахмасп I Тегеранда Тегеран базарын және [[Зеңбірек|зеңбiрегі]] бар 114 [[Зеңбірек|мұнара]] салады ([[Құран|Құрандағы]] [[сүре|сүрелер]] саны бойынша). Сефевидтер Тегеранды өздерінің басты бекінісі ретінде таңдады, себебі, бір жағынан, Реяда әулетін негізін салушы Сейеда Хамзаның қабыры орналасқан, ал екінші жағынан - Тегеран сол кезде [[Шииттер|шиит]] босқындарының дәстүрлі баспанасы болып үлгереді (Сефевидтер ИранныңИрандағы алғашалғашқы шиит әулеті). Оның алдында, [[Шииттер|Табриз]] қаласы [[Шииттер|Осман империясы]] тарапынан басып алу қатеріне ұшыраған соң, Тахмасп астананы Табризден Газвинге ауыстырады (Тегеранның батысынан 150 км). Егер, Газвин қатерге ұшыраса, Тахмасп Тегеранды өзінің мүмкін резиденциясы ретінде қарастырдықарастырады. Еуропалық саяхатшылар сипаттауы бойынша қарапайым қала үшін қала қабырғасы тым қалың болған. Тегеран тұрғындары саны 20 мың адамнан аспаса да, қабырға ұзындығы 8 км-ді құрап, 4,5 шаршы км территорияныаумақты қоршаған.

''Chahar baq'' («4 бақша») атты Тегерандағы тұрақты резиденцияны Аббас II салады. Сулейман I бұйрығы бойынша қалада сарай саладысалынады (''Диванхане''), сол жерде 1227 жылы, афгандықтардың Иранға басқыншылығы басталар алдында, Сефевидтердің соңғы шахы осман [[сұлтан|сұлтаны]] Ахмед III-ті қонақ күтеді.

Нағыз құрылысқызу бумықұрылыс Тегеранда XVIII ғасырда басталады. Сефевидтер орныңаорнына келген Зен [[Әкімшілік|әкімшілері]], қаланықаланың әкімшілік бөлігін қарқынды түрде сала бастайды. Карим Хан Тегеранда сарай, гарем және мемлекеттік мекемелерге резиденция салуға бұйрық береді. Ол Тегеранға астана статусын беруге дайындалғаныдайындалған болар, алайда астаналық функциялар [[Шираз|Ширазға]] беріедіберіледі ([[Персия]] көне астанасы).

Мохаммеда Каджардың немере інісі Фетх Али-шах Тегеран құрылысына айрықша салмақты үлес қосты. Атап өткендеайтар болсақ, оның билеу кезіндекезеңінде Тегеранда [[Мәрмәр сарай|Мәрмәр сарайы]] және [[Шах мешіті]] салындысалынады. 1830 жылы Тегеран [[Тұрғын халық есебі|тұрғындар]] саны 150 мың адамға жетеді. Мохаммеде Каджар кезінде Тегеран, қала қабырғалары шегінен шығады.шығып, Қаланыңқаланың солтүстігіндесолтүстігінен салтанатты сарайлар салынады.

Фетх Али-шах кезінде, 1829 жылдың 11 ақпаныңдаақпанында, [[Тебриз|Тебризден]] орыс елшілігін таныстыруға келген [[Александр Грибоедов]] бастаған топ талқандалады, топ басшы Грибоедов сол шайқаста қаза табады.

Тегеран тарихындағы ең масштабты қайта құру жұмыстары 1870 жылы Насреддин-шах билігі кезінде басталды. Ол қаладағы барлық бекініс ғимараттарын жаруға бұйрық беріп, олардынолардың орныңаорнына жаңа қала -махаллалар пайда болады. Ескі қабырға жойылып, оның орныңаорнына ұзындығы 19 км дұрыс емес сегіз бұрыш пішінді қабырға тұрғызылады. 12 бай өнделгенөңделген қала [[Қақпа|қақпалары]] тұрған жерде, қазір қалаға беттейтін басты [[Желі|желілер]] орналасқан. Одан басқа, Насреддин-шах кезінде көптеген ғимараттарға реконструкциялық жұмыстар жүргізіліп, сумен жабдықтайтын орталықтандырылған жүйе құрылады. Оның билігінің соңғы жылдарында (1897), қала тұрғындары саны 250 мың адамнан асып, олардың көбісі қала қабырғалары сыртында өмір сүрді.

1943 жылы Тегеранда [[Гитлерге Қарсы Одақ|Гитлерге қарсы коалицияның]] [[Тегеран Конференциясы|үш одақты державаларының үкiмет басшыларының халықаралық конференциясы өтіп]] - [[КСРО]], [[АҚШ]], [[Ұлыбритания]] [[екінші фронт|екінші фронттың]] ашылу мерзімін шамалап белгілейді. "Тегеран-43" кеңес [[Көркем фильм|көркем фильмінде]] Рузвельтті (АҚШ президенті) өлтіруге жіберген неміс [[Тыңшы, шпион|тыңшылар]] тобы туралы қарама-қайшы оқиға баяндалады. Конференцияда Иранның тәуелсiздiк және аймақтық бүтiндiгiнiң кепiлдiгi жарияланады.

Соғыстан кейін Тегеран тұрғындары саны 1 миллион адамға жетеді. Соңғы шах, Мохаммеде Пехлеви кезінде ескі қаланың көптеген ежелгі құрылыстары жойылады, шахтың ойынша, қазiргi Тегеранда олрғаоларға орын болған жоқ. Бірегей бекініс ғимараттарының және сарай орындарында, қазір көп қабатты үйлер немесе кең автодаңғылдар орналасқан. Тұрғын үй құрылыс ошағы басталысымен, Тегеран өзінің "ежелгі" ажарын мүлде жоғалтады. Шах жан ұясымен қаланың солтүстгінесолтүстігіне, [[Ниаваран|Ниаваранға]] көшеді.

[[Сурет:Ex embassy US tehran.jpg|thumb|250px|Бұрынғы [[АҚШ]] елшілігінің алдындағы плакат. Астындаға көкшіл мәтін: ''Марг бар АмрикоАмерико'' — «Америкаға өлiм»]]