Дәрумен: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ
ш r2.7.3) (Боттың үстегені: si:විටමින්; косметические изменения
1-жол:
[[FileСурет:Vitamin E.jpg|thumb|alt=A.| ''[[Дәрумен]]''.]]'''Дәрумен''' ('''Витамин''')– ''адам мен [[жануарлар|жануарлардың]]дың тіршілігіне, олардың организміндегі зат алмасудың бірқалыпты болуы үшін аз мөлшерде өте қажетті биологиялық активті органикалық қоспалар.'' Витамин (латынша vіta – тіршілік) туралы ілімнің негізін 1880 жылы орыс дәрігері [[Николай Лунин]] салды. 1912 жылы поляк дәрігері [[Казимеж Функ]] сол кезге дейін жасалған тәжірибелер нәтижесін қорытындылап, ғылымға витамин терминін енгізді.
 
Витаминдердің көпшілігі ферменттердің негізгі құрамдас бөлігі болып табылады. Организмде үздіксіз жүріп жататын химиялық реакциялар, мысалы, ішкен тағамның, мал азығының ыдырап, қорытылуы, ферменттердің қызметіне байланысты. Тағамның құрамында витамин жеткіліксіз болса, адам әр түрлі ауруға шалдығады. Ал витаминді (әсіресе, А және D витаминдерін) шамадан тыс көп қабылдау организмнің улануына (гипервитаминоз) соқтырады. Ол көбінесе, жас балаларда жиі кездеседі. Қазір барлық витаминдерді суда еритін витамин, майда еритін витамин және витамин тектес заттар деп бөледі.
 
Витаминнің мал үшін де маңызы зор. Мал азығында витамин жеткіліксіз болса, малдың өнімі төмендейді, олар жүдеп, әр түрлі ауруларға шалдығады. Мал азығында А, Д, Е, К витаминдері жеткілікті мөлшерде болуы қажет. Мысалы, А витамині жетіспеген жағдайда сиыр не бие көз ауруына шалдығады, сүті кемиді, сондай-ақ олар қысыр қалуы, іш тастауы мүмкін. Малға қажетті витамин балауса шөпте, [[жоңышқа|жоңышқада]]да, сүрленген шөптерде, тағыда басқа болады. Қыста авитаминозға шалдыққан, тағыда басқа түрлі жағдайлармен жүдеген малға витамин концентраттарын, [[сәбіз]], [[балық]] майы, тағыда басқа витамині мол азық беру керек. Мал азығындағы витамин мөлшерін көбейту үшін арнайы витамин препараттары мен құрғақ ашытқылар шығарылады.
 
[[Сурет:ARS copper rich foods.jpg|thumb|left|Құнарлы тағамдар]]
Витамин жетіспеушілік, авитаминоз – күнделікті ішетін тағамда витаминдердің жетіспеуінен, олардың бойға сіңуінің бұзылуынан не витамин синтезделуінің тежелуінен туатын аурулар. Егер адам үнемі витамині аз, бірыңғай тағаммен (консервіленген, кептірілген, рафинадталған) тамақтанса, организмге, негізінен көмірсулар (қант, тағыда басқа) ғана түсіп, белок пен майлар аз түссе, ал көкөніс пен [[жеміс-жидек|жеміс-жидектер]]тер мүлдем болмаса витамин жетіспеушілік дамиды. Сондай-ақ азық-түлік дұрыс сақталмаса немесе олардан сапасыз тағам дайындалса, азық-түлік құрамындағы витаминдер бұзылады. Мысалы, құрамында [[никотин]] қышқылы (РР витамині) аз дәнді дақылдармен ғана қоректену пеллагра ауруына, ал қауызы алынған күрішпен және өте ұнтақталған бидай ұнынан жасалған нанмен ғана тамақтану бери-бери сырқатына әкелуі мүмкін.
 
Тағамда витаминдердің жеткіліксіз болуы, адам организмін әлсіретеді. Мұндай жағдайды гиповитаминоз деп атайды. Оған [[ауа райы|ауа райының]]ның қолайсыз жағдайы, ауасы лас жерде ұзақ уақыт жұмыс істеу, сондай-ақ гастрит, асқазан ісігі, [[гельминтоз]], лямблиоз,тағыда басқа аурулар себеп болады. Витамин жетіспеушілік болғанда организмде зат алмасу процесі бұзылып, оның жұқпалы ауруларға қарсы тұру қабілеті нашарлайды. Сондай-ақ, адамның көңіл-күйі күйзеліске ұшырағанда, ауа-райының құбылмалы кезеңдерінде, әйелдердің жүктілігі не сәбиін емізуі,тағыда басқа жағдайларда организмде витамин жетіспеушілік артады. Мұндай жағдайда дәрігерге қаралып, арнаулы витаминдер қабылдап, [[көкөніс]] пен жемістерді көбірек пайдалану қажет. Витамин жетіспеушілік және [[гиповитаминоз]] жануарларда да болады. Мал авитаминозбен, көбінесе көктемде ауырады. Витамин жетіспеушіліктен аналық мал қысыр қалады, [[төл]] нашар өседі. Мысалы, В витамині жетіспеген жағдайда [[құс]] полиневритпен, [[шошқа]] пеллаграмен ауырады. D витамині жетіспесе, төл қатпа болады, ірі мал сүйек ауруына шалдығады.<ref>Балалар энциклопедиясы, III-том</ref>
== Витаминдердің топтары мен түрлері ==
[[Сурет:La Boqueria.JPG|thumb|Жемістер мен көкөністер құрамында дәрумендер көп]]
Барлық витаминдер '''майда''' және '''суда еритіндер''' деп екі топқа бөлінеді.
17-жол:
'''Суда еритін витаминдерге''' С, РР және В тобындағы барлық витаминдер жатады.
 
== Дәрумендер жане мөлшерлері ==
 
== Майда еритін витаминдер ==
'''А витамині''' ([[ретинол]]) ағзаның өсуіне, дамуына әсер етіп, түрлі ауруларға қарсы тұра алу әрекетін арттырады. Іңірде, түнде көруді жақсартады. А витамині шаштың, [[тырнақ|тырнақтың]]тың өсуі мен терідегі жасушалардың мүйізденуіне әсер етеді. Ол жетіспегенде тері құрғап жарылып, түсі күңгірттенеді. [[Май]] бездерінің құрамы өзгереді, көздің касаң кабығы бұзылады. Адам іңірде, түнде нашар көреді. Бұл ауруды ''ақшам соқыр'' (''куриная слепота'') деп атайды.
А витамині бауырда, сүтте, жұмыртканың сарысында көп болады. Өсімдіктердің кызыл, сары жемістерінде, [[сәбіз|сәбізде]]де, [[кызанақ|кызанақта]]та, өрікте, асқабақта кездеседі. А витаминінің ағзаға қажет тәуліктік мөлшері 2,5-10,5 мг.
 
'''D витамині''' ([[кальциферол]]) адамның терісінде күннің [[ультракүлгін]] сәулелерінің әсерінен түзіледі. Ол [[кальций]] мен фосфордың ішектен бөлінуін жылдамдатып, сүйек ұлпасының мықтылығына әсер етеді. Адам ағзасы D витаминін тағамның құрамынан да қабылдайды.
Жас сәбилерде D витаминінің жетіспеуінен болатын ауру ''мешел'' ([[рахит]]) деп аталады. Мешел ауруына шалдыққан балалардың қаңқасы дұрыс қалыптаспайды. Аяқ сүйектері дене салмағының әсерінен майысады, сүйек баяу дамиды, ұйқысы қашады.
Жұқпалы аурулармен көп ауырады. Сондыктан жас сәбилердің мешел ауруына шалдықпауы үшін күн сәулесіне шығарып шынықтырады. D витамині балық майында, бауырында, уылдырығында, жұмыртқаның сарысында, жануарлардың бауырында, сүт өнімдерінде мол. D витаминінің қажетті тәуліктік мөлшері 2,5 мг.
== Суда еритін витаминдер ==
'''С витамині''' ([[аскорбин қышқылы]]). Ағзаның жұқпалы ауруларға қарсы тұра алу әрекетін арттырады. Сүйекке және тіске беріктік қасиет береді. С витамині [[биологиялық тотығу]] кезінде зиянды заттардың түзілуін тежейді. Ол қарсы денелерді түзетін ферменттердің құрамына кіреді. Терідегі қантамырлардың қабырғасының бүлінуіне де кедергі жасайды. С витамині жетіспеген жағдайда ағза тез шаршайды, сілемейлі қабықшалар қабынады, қызылиек қанталайды. Бұл витамин ұзақ уақыт жетіспесе, адам кауіпті құрқұлақ ([[цинга]]) ауруына шалдығады. Адам ағзасы С витаминін түзбейтіндіктен, тамақпен бірге қабылдануы керек. С витамині ағзаға қыс пен көктем айларында көбірек қажет. Жаңа піскен көкөністер, жемістер және тұздалған [[орамжапырақ]] құрамында көбірек кездеседі. Әсіресе итмұрынның, қарақаттың құрамында мол болады. Ағзаға қажетті тәуліктік мөлшері 60-100 мг.
== Тағамдық өнімдеріндегі витаминдерді сақтау жолдары ==
Тағамдық заттарды дұрыс сақтамау және өңдеу кезінде құрамындағы витаминдер бұзылады. Тағамдық өнімдерді жоғары температурада өңдегенде С витамині жойылып, В тобындағы витаминдердің мөлшері азаяды. Тағамның құрамындағы витаминдерді сақтау үшін, төменгі температурада, тоңазытып барып сүрлемелеу әдісін қолданады. Бұл кезде тағамдық өнімдер 0-4°С температура аралығында өңделеді. [[Азық-түлік]] өнімдерін тез арада [[тоңазыту]] әдісі кезінде олардың құрамындағы витаминдер толығымен сақталады.
 
[[Азық-түлік]] өнімдерін күнге кептірген кезде де, олардың құрамындағы витаминдер азаяды. Тұздау кезінде витаминдер сақталады. Витаминдерді сақтау үшін [[эмаль]], [[шыны ыдыстар|шыны ыдыстарын]]ын пайдаланады.<ref name="source1">Қазақ Энциклопедиясы</ref> <ref>Биология:Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2008. ISВN 9965-34-812-Х</ref><ref> Патологиялық анотомия терминдерінің, орысша – латынша – қазақша түсініктеме сөздігі.- Ақтөбе. ISBN 9965-437-40-8 </ref>
 
 
 
== В<sub>1</sub> витаминi ==
'''В<sub>1</sub> витаминi (тиамин )''' организмде дұры с
зат алмасуы үшін (әсіресе кеміртегінің) аса
қажет. Витамин жетіспегенде шаршағандық
42-жол:
ганизм тиаминге зәру болған жағдайда нерв
жүйесі үлкен ауруға шалдығуы мүмкін.
В<sub>1</sub> витаминіне әсіресе сыра ашытқысы,
келтірілген және тығы зд алған наубайханалық
шикізаттар анағұрлым бай. Ал тағамдық
48-жол:
қара құмық және сұлы жармалары), құнарсыз ұн сорттарынан пісірілген нан болғаны
жөн. Дене және ой еңбегімен көп шұғылданғанда және суықта ұзақ болғанда организм
В<sub>1</sub> витаминін көп қажет етеді.
 
== В<sub>2</sub> витамині ==
'''В<sub>2</sub> витамині ( рибофлавин)''', басқа да витамин дер сияқты организмнің бірқалыпты
өсуіне қажетті, ол биологиялық тотығу процестеріне қатысады. Жарақаттардың тез
жазылуына мүмкіндік береді, көздің жақсы
60-жол:
жарықтық әсерінен тез бұзылады.
 
== В<sub>6</sub> витаминi ==
'''В<sub>6</sub> витаминi (пиридоксин)''' белоктардың құрамдас бөлігі болып табылатын амин қышқылдарының алмасуы на қатысады. В<sub>6</sub> витаминінің жетіспеушілігі жас балалардың
бойының өсуін тежеп, қан аздығы мен сезіміне тез қозғыштығын тудырады, ал екіқабат
әйелдердің бетінде қара дақ пайда болады.
71-жол:
өсуі, әйелдің екіқабат және бала емізу кезеңдерінде жиірек байқалуы мүмкін.
 
== В<sub>12</sub> витамині ==
'''В<sub>12</sub> витамині (цианокобаламин )''' қанның
пайда болу процесіне қатысады. Бұл витамин
жетіспеген жағдайда организмде қан азаю
79-жол:
уылдырығында) көбірек болады. Еттің, сүт
пен ірімшіктің, жұмыртқа сары уызының
құрамында В<sub>12</sub> витамині анағұрлым аз.
 
== В<sub>15</sub> витаминi ==
'''В<sub>15</sub> витаминi (кальций пангаматы)'''. [[Химия|Химиялық]]лық табиғаты мен әсер ету күші әлі жеткілікті зерттелмеген. Емдік мақсатта атеросклероз, қан айналысының бұзылуы, бауыр
ауруларына және басқа да сырқаттарға
пайдаланылады.
 
== Е витаминi ==
'''Е витаминi(токоферол)''' бұлшық еттердің
және жыныс бездерінің қызметін жақсартады.
94-жол:
бар.
 
== К витаминi ==
'''К витаминi (филлохинон)''' қанның ұю
процестеріне қатысады. Өсімдіктердің көктеп
102-жол:
өнімдердің ішінде бауырдан басқа да К витамин жоқ.
 
== Р витаминi ==
'''Р витаминi (биофлавоноидтер)'''—жіңішке қан тамырларының беріктігін арттырып,
қызметін қалыпқа түсіріп отыратын [[биология|биологиялық]]лық [[зат|заттар]]тар тобы. Бұл С витаминімен
араласқанда анағұрлым тиімді. Р витамині
шайдың (әсіресе көк шайдың) құрамында,
111-жол:
ұнтағында өте көп.
 
== РР витамині ==
РР дәрумені (ниацин) . Табиғатта ең таралған суеріткіш топтары никотинді қышқыл және никотинамид деген атпен белгілі.Көмірсулар алмасуын жақсартады, тамырларды кеңетеді, қан ағымын жақсартады,бауыр жэұмысын жақсартады, жара мен терең жаралардың жазылуына әсер етеді.РР дәрумені жетіспеген жағдайда көңіл-күйдің болмауы,еріннің құрғақтығы мен бозарыңқылығы,іш өту және бұлшық ет ауруы.Көктем мен жаз кезінде теріде қызғылт тез өсетін дақ пайда болады,зақымданған тері жуандайды да кір қызыл-қоңыр түске боялады,қабыршықтанады.
 
== Фолий қышқылы ==
'''Фолий қышқылы (фолацин)''' қан құралу
процестерімен тығыз байланысты. Негізінен
125-жол:
тәулік ішінде адам организміне қажет мөлшері күнделікті тамақ құрамында жеткілікті
болуға тиіс.
<ref>Шаңырақ : Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы : Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990 ISBN 5-89800-008-9</ref>
 
 
== Пайдаланған әдебиеттер ==
<references/>
{{Biosci-stub}}
135-жол:
[[Санат:Биология]]
[[Санат:Медицина]]
 
{{Link GA|en}}
 
Line 199 ⟶ 200:
[[scn:Vitamina]]
[[sh:Vitamin]]
[[si:විටමින්]]
[[simple:Vitamin]]
[[sk:Vitamín]]
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Дәрумен» бетінен алынған