Дәрумен: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ |
ш r2.7.3) (Боттың үстегені: si:විටමින්; косметические изменения |
||
1-жол:
[[
Витаминдердің көпшілігі ферменттердің негізгі құрамдас бөлігі болып табылады. Организмде үздіксіз жүріп жататын химиялық реакциялар, мысалы, ішкен тағамның, мал азығының ыдырап, қорытылуы, ферменттердің қызметіне байланысты. Тағамның құрамында витамин жеткіліксіз болса, адам әр түрлі ауруға шалдығады. Ал витаминді (әсіресе, А және D витаминдерін) шамадан тыс көп қабылдау организмнің улануына (гипервитаминоз) соқтырады. Ол көбінесе, жас балаларда жиі кездеседі. Қазір барлық витаминдерді суда еритін витамин, майда еритін витамин және витамин тектес заттар деп бөледі.
Витаминнің мал үшін де маңызы зор. Мал азығында витамин жеткіліксіз болса, малдың өнімі төмендейді, олар жүдеп, әр түрлі ауруларға шалдығады. Мал азығында А, Д, Е, К витаминдері жеткілікті мөлшерде болуы қажет. Мысалы, А витамині жетіспеген жағдайда сиыр не бие көз ауруына шалдығады, сүті кемиді, сондай-ақ олар қысыр қалуы, іш тастауы мүмкін. Малға қажетті витамин балауса шөпте, [[жоңышқа
[[Сурет:ARS copper rich foods.jpg|thumb|left|Құнарлы тағамдар]]
Витамин жетіспеушілік, авитаминоз – күнделікті ішетін тағамда витаминдердің жетіспеуінен, олардың бойға сіңуінің бұзылуынан не витамин синтезделуінің тежелуінен туатын аурулар. Егер адам үнемі витамині аз, бірыңғай тағаммен (консервіленген, кептірілген, рафинадталған) тамақтанса, организмге, негізінен көмірсулар (қант, тағыда басқа) ғана түсіп, белок пен майлар аз түссе, ал көкөніс пен [[жеміс-жидек
Тағамда витаминдердің жеткіліксіз болуы, адам организмін әлсіретеді. Мұндай жағдайды гиповитаминоз деп атайды. Оған [[ауа райы
== Витаминдердің топтары мен түрлері ==
[[Сурет:La Boqueria.JPG|thumb|Жемістер мен көкөністер құрамында дәрумендер көп]]
Барлық витаминдер '''майда''' және '''суда еритіндер''' деп екі топқа бөлінеді.
17-жол:
'''Суда еритін витаминдерге''' С, РР және В тобындағы барлық витаминдер жатады.
== Дәрумендер жане мөлшерлері ==
== Майда еритін витаминдер ==
'''А витамині''' ([[ретинол]]) ағзаның өсуіне, дамуына әсер етіп, түрлі ауруларға қарсы тұра алу әрекетін арттырады. Іңірде, түнде көруді жақсартады. А витамині шаштың, [[тырнақ
А витамині бауырда, сүтте, жұмыртканың сарысында көп болады. Өсімдіктердің кызыл, сары жемістерінде, [[сәбіз
'''D витамині''' ([[кальциферол]]) адамның терісінде күннің [[ультракүлгін]] сәулелерінің әсерінен түзіледі. Ол [[кальций]] мен фосфордың ішектен бөлінуін жылдамдатып, сүйек ұлпасының мықтылығына әсер етеді. Адам ағзасы D витаминін тағамның құрамынан да қабылдайды.
Жас сәбилерде D витаминінің жетіспеуінен болатын ауру ''мешел'' ([[рахит]]) деп аталады. Мешел ауруына шалдыққан балалардың қаңқасы дұрыс қалыптаспайды. Аяқ сүйектері дене салмағының әсерінен майысады, сүйек баяу дамиды, ұйқысы қашады.
Жұқпалы аурулармен көп ауырады. Сондыктан жас сәбилердің мешел ауруына шалдықпауы үшін күн сәулесіне шығарып шынықтырады. D витамині балық майында, бауырында, уылдырығында, жұмыртқаның сарысында, жануарлардың бауырында, сүт өнімдерінде мол. D витаминінің қажетті тәуліктік мөлшері 2,5 мг.
== Суда еритін витаминдер ==
'''С витамині''' ([[аскорбин қышқылы]]). Ағзаның жұқпалы ауруларға қарсы тұра алу әрекетін арттырады. Сүйекке және тіске беріктік қасиет береді. С витамині [[биологиялық тотығу]] кезінде зиянды заттардың түзілуін тежейді. Ол қарсы денелерді түзетін ферменттердің құрамына кіреді. Терідегі қантамырлардың қабырғасының бүлінуіне де кедергі жасайды. С витамині жетіспеген жағдайда ағза тез шаршайды, сілемейлі қабықшалар қабынады, қызылиек қанталайды. Бұл витамин ұзақ уақыт жетіспесе, адам кауіпті құрқұлақ ([[цинга]]) ауруына шалдығады. Адам ағзасы С витаминін түзбейтіндіктен, тамақпен бірге қабылдануы керек. С витамині ағзаға қыс пен көктем айларында көбірек қажет. Жаңа піскен көкөністер, жемістер және тұздалған [[орамжапырақ]] құрамында көбірек кездеседі. Әсіресе итмұрынның, қарақаттың құрамында мол болады. Ағзаға қажетті тәуліктік мөлшері 60-100 мг.
== Тағамдық өнімдеріндегі витаминдерді сақтау жолдары ==
Тағамдық заттарды дұрыс сақтамау және өңдеу кезінде құрамындағы витаминдер бұзылады. Тағамдық өнімдерді жоғары температурада өңдегенде С витамині жойылып, В тобындағы витаминдердің мөлшері азаяды. Тағамның құрамындағы витаминдерді сақтау үшін, төменгі температурада, тоңазытып барып сүрлемелеу әдісін қолданады. Бұл кезде тағамдық өнімдер 0-4°С температура аралығында өңделеді. [[Азық-түлік]] өнімдерін тез арада [[тоңазыту]] әдісі кезінде олардың құрамындағы витаминдер толығымен сақталады.
[[Азық-түлік]] өнімдерін күнге кептірген кезде де, олардың құрамындағы витаминдер азаяды. Тұздау кезінде витаминдер сақталады. Витаминдерді сақтау үшін [[эмаль]], [[шыны ыдыстар
== В<sub>1</sub>
'''В<sub>1</sub>
зат алмасуы үшін (әсіресе кеміртегінің) аса
қажет. Витамин жетіспегенде шаршағандық
42-жол:
ганизм тиаминге зәру болған жағдайда нерв
жүйесі үлкен ауруға шалдығуы мүмкін.
В<sub>1</sub>
келтірілген және тығы зд алған наубайханалық
шикізаттар анағұрлым бай. Ал тағамдық
48-жол:
қара құмық және сұлы жармалары), құнарсыз ұн сорттарынан пісірілген нан болғаны
жөн. Дене және ой еңбегімен көп шұғылданғанда және суықта ұзақ болғанда организм
В<sub>1</sub>
== В<sub>2</sub>
'''В<sub>2</sub>
өсуіне қажетті, ол биологиялық тотығу процестеріне қатысады. Жарақаттардың тез
жазылуына мүмкіндік береді, көздің жақсы
60-жол:
жарықтық әсерінен тез бұзылады.
== В<sub>6</sub> витаминi ==
'''В<sub>6</sub> витаминi (пиридоксин)''' белоктардың құрамдас бөлігі болып табылатын амин қышқылдарының алмасуы на қатысады. В<sub>6</sub>
бойының өсуін тежеп, қан аздығы мен сезіміне тез қозғыштығын тудырады, ал екіқабат
әйелдердің бетінде қара дақ пайда болады.
71-жол:
өсуі, әйелдің екіқабат және бала емізу кезеңдерінде жиірек байқалуы мүмкін.
== В<sub>12</sub> витамині ==
'''В<sub>12</sub>
пайда болу процесіне қатысады. Бұл витамин
жетіспеген жағдайда организмде қан азаю
79-жол:
уылдырығында) көбірек болады. Еттің, сүт
пен ірімшіктің, жұмыртқа сары уызының
құрамында В<sub>12</sub>
== В<sub>15</sub> витаминi ==
'''В<sub>15</sub>
ауруларына және басқа да сырқаттарға
пайдаланылады.
== Е витаминi ==
'''Е витаминi(токоферол)''' бұлшық еттердің
және жыныс бездерінің қызметін жақсартады.
94-жол:
бар.
== К витаминi ==
'''К витаминi (филлохинон)''' қанның ұю
процестеріне қатысады. Өсімдіктердің көктеп
102-жол:
өнімдердің ішінде бауырдан басқа да К витамин жоқ.
== Р витаминi ==
'''Р витаминi (биофлавоноидтер)'''—жіңішке қан тамырларының беріктігін арттырып,
қызметін қалыпқа түсіріп отыратын [[биология
араласқанда анағұрлым тиімді. Р витамині
шайдың (әсіресе көк шайдың) құрамында,
111-жол:
ұнтағында өте көп.
== РР витамині ==
РР дәрумені (ниацин)
== Фолий қышқылы ==
'''Фолий қышқылы (фолацин)''' қан құралу
процестерімен тығыз байланысты. Негізінен
125-жол:
тәулік ішінде адам организміне қажет мөлшері күнделікті тамақ құрамында жеткілікті
болуға тиіс.
<ref>Шаңырақ : Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы : Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990
== Пайдаланған әдебиеттер ==
<references/>
{{Biosci-stub}}
135-жол:
[[Санат:Биология]]
[[Санат:Медицина]]
{{Link GA|en}}
Line 199 ⟶ 200:
[[scn:Vitamina]]
[[sh:Vitamin]]
[[si:විටමින්]]
[[simple:Vitamin]]
[[sk:Vitamín]]
|