Қырғыздар: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
ш r2.7.2) (Боттың түзеткені: mn:Киргиз үндэстэн
Өңдеу түйіні жоқ
1-жол:
{{wikify}}
'''Қырғыздар''' ([[қырғыз тілі|қырғызша]]: ''кыргыздар''; ''кыргыз'') - [[Тянь-Шань]] және [[Памир-Алай таулары]] аралығында орналасқан. [[File:Kyrgyz Manaschi, Karakol.jpg|thumb| alt=A.| ''[[Қырғыздар]]''.]]Жерінің 75%-дан астамын тау жоталары алып жатыр. Ең биік жері — [[Қоңгур шыңы]] (7439 м). Жер қойнауы полиметалл мен сирек кездесетін металдар, алтын, күміс, сынап, сүрме, қалайы, мұнай, газ, тас көмір, қоңыр көмір, т.б. кендерге бай. Ыстық-Ата, Жалал-Абад курорттарының аты кең жайылған. Жерінің көп бөлігі сейсмик. аймақтар қатарына жатады. Климаты континенттік, қаңтардағы орташа температура биік тау жоталарында –8 — 20°С, биік шыңдарда –53°С-қа дейін жетеді, тау бөктері мен аңғарларда –1,5 — 8°С. Жазы қуаң, ыстық. Шілде айында аңғарларда 20 — 27°С кейде 43°С-қа дейін (Чу аңғарында), тауда 15 — 17°С, биік шыңдарда 5°С болады. Жылдық жауын-шашынның ең аз мөлшері (100 мм) — [[Ыстықкөл қазаншұңқыры]]ның батысы; ең көбі (900 — 1000 мм) — [[Ферғана жотасы]]ның оңтүстік-батыс беткейі. Өзендері [[Арал теңізі]], [[Тарим]], Ыстықкөл алаптарына құяды. Ең ірі өзені — [[Нарын]]. Ол [[Қарадария]] өзенімен қосылып [[Сырдария]]ға құяды. Солтіктегі ірі өзені — Шу, солт.-батыста — Талас, қиыр оңт-те — Қызылсу. Қ. Р-нда 3000-ға жуық көл бар. Ірілері — Ыстық-Көл, [[Шатыркөл]]. Өсімдіктің 3,5 мың түрі кездеседі. Жерінің 3,3%-ы — орман (шырша, арша, жаңғақ, т.б.). Тау беткейлерінде шалғын шөп қалың өскен. Шөлейт аймақтарында қоян, сарышұнақ, кірпі, далалық өңірлерде сұр аламан, ақшыл күзен, ормандарында қоңыр аю, сілеусін, жабайы шошқа, елік, сусар, марал; құстардан: аққу, қаз, үйрек, қаршыға, т.б. кездеседі. Өзен-көлдерінде балықтың 40 түрі бар. Жанат, америка күзені, ондатр, саз құндызы жерсіндірілген. Ыстықкөл, [[Сарышелек]] қорықтары ұйымдастырылған.
 
== Тарихы ==
'''Тарих'''[[File:Кыргызский каганат.png|thumb| alt=A.| ''[[Қырғыз қағанаты]]''.]]
Қырғыздар жерін адам баласы ежелгі тас дәуірінен (бұдан 300 мың жыл бұрын) мекендей бастаған. Б.з.б. 3-мыңжылдықта алдымен мыстан, кейіннен қоладан жасалған құралдар тарады. Б.з.б. 7 — 6 ғ-ларда құрал-саймандар темірден жасалынып, мал шаруашылығы жетекші орынға шықты. Тайпалық одақтар, құл иеленуші мемлекеттер құрылды. Солтүстікте сақ тайпалары (б.з.б. 7 — 3 ғ.), кейіннен [[үйсін]]дер (б.з.б. 2 — б.з. 5 ғ.) өмір сүрді. Оңтүстік аудандар [[Кушан патшалығы]]на (б.з. 1 — 4 ғ-лары) бағынды. 6 — 7 ғ-ларда [[Батыс Түрік қағанаты]]ның орталығына айналды. Экономикасы жетіліп, су диірмені мен каналдар жүйесі салынды, жаңа дақылдар (мақта) егілді. Көшпелі тайпалар арасында орхон, соғды жазулары тарады. [[Шу]], [[Талас]], [[Ыстықкөл]] аудандарында қалалар бой көтерді. Орт. Азияның басқа аймақтарымен байланыс күшейді. 10 — 12 ғ-ларда Жетісу мен қырғыз жерінде Қарахан мемлекеті құрылып, өндіргіш күштер жоғары сатыға көтерілді. Талас өңірі күміс шығарудың орталығына айналып, қолөнер, сауда дамыды. 13 ғ-дың бас кезінен [[Шыңғысхан империясы]]на, оның ішінде [[Шағатай ұлысы]]на қарады. 14 — 15 ғ-ларда ел аумағы Моғолстан мемлекетінің құрамына кірді. 15 ғ-дың 2-жартысынан жергілікті қырғыз тайпалары бір орталыққа біріге бастады. 16 — 17 ғ-ларда қырғыз тайпалары алдымен Моғолстан, кейіннен жоңғар және қазақ хандықтарының құрамына кірді. Әсіресе жоңғар шапқыншылығы қырғыздарды қатты қырғынға ұшыратты. 18 ғ-дың аяқ кезінен бастап олар Қоқан хандығына бағынышты болды. [[Қоқан]] езгісіне қарсы күресте қырғыздар Ресейден көмек алу мақсатында 1814 және 1824 ж. Батыс Сібір үкімет орындарымен келіссөз жүргізді. 1863 ж. елдің солтүстік бөлігі 1876 ж. оңтүстік бөлігі Ресейге қосылып, Түркістан генерал-губернаторлығына (1867 — 1917) қарады. Елге ішкі Ресейден казак-орыстар мен орыс шаруалары келіп, қоныстана бастады. Тауар-ақша қатынастары дамып, мақта тазалау, май айыру, тері өңдеу, сыра қайнату өндірістері пайда болды. Тау-кен, көмір өндіру өнеркәсіптері құрылды. Кредит мекемелері мен акционерлік серіктестіктер дүниеге келді. Бұған қоса отарлық езгі де күшейді. [[File:Kyrgyzstan 1996 CIA map.jpg|thumb| left| alt=A.| ''[[Қырғыз картасы]]''.]]Сырттан келушілер мен жергілікті халық арасы шиеленісе бастады. 1-дүниежүзілік соғыс жылдарында алым-салық күрт көбейіп, халықтың тұрмысы қатты нашарлады. 1916 ж. қара жұмысқа адам алу жөніндегі патша жарлығына сәйкес қырғыздар да жаппай көтеріліске шықты. Бірақ бұл көтерілістер күшпен басылды. 1917 ж. Ақпан революциясынан кейін елде көп үкіметтілік орнады. Қырғыз интеллигенциясы қазақ зиялыларымен бірлесіп, автономияға қол жеткізуге тырысты. 1917 жылдың аяғы мен 1918 жылдың бас кезінде Кеңес өкіметі жеңіске жетіп, ел сәуір айынан бастап (1918) Түркістан АКСР-інің құрамына кірді. Жергілікті халықтың бір бөлігі — наразы топтар Кеңес өкіметіне қарсы қарулы жасақтар құрды, ақ гвардияшылармен одақтасты. Бірақ бұл көтерілістерді [[Қызыл Армия]] басып тастады. Жер-су реформалары жасалды. 1924 — 25 ж. Орта Азиядағы республикалардың ұлттық-мемлекеттік сипатының белгіленуі нәтижесінде БОАК-тың шешімімен 1924 ж.14 қазанда РКСФР құрамына кіретін [[Қара-Қырғыз]] АО құрылды, ол 1925 жылдың 25 мамырынан Қырғыз АО деп аталды, ал 1926 ж. 1 ақпанда Қырғыз АКСР-і болып қайта құрылды. 1925 — 40 ж. халық шаруашылығы жедел дамып, 140 өнеркәсіп орны салынды. Өнеркәсіптің металл өңдеу, мұнай, түсті металлургия, тоқыма, тағам, т.б. жаңа салалары пайда болды. Бай- манаптар кәмпескеленіп, шаруалар ұжымшарларға біріктірілді. КСРО-ның 1936 ж. 5 желтоқсанда қабылданған жаңа Конституциясы бойынша, Қырғыз АКСР-і Қырғыз КСР-іне айналды. 1939 ж. 21 қарашада республика іштей облыстарға бөлінді (Ош, Тянь-Шань (Нарын), Ыстықкөл, Жалалабад, Фрунзе). 2-дүниежүз. соғысқа қырғыз халқы да белсене араласты. 70 жауынгер Кеңес Одағының Батыры атанды. Соғыстан кейінгі жылдары ол индустриалды-аграрлы республикаға айналды. 1990 ж. қазанда өткен Қырғыз КСР Жоғ. Кеңесінің сессиясы елдің атауын Қырғызстан Республикасы деп өзгертті. Сол жылы 15 желтоқсанда Жоғарғы Кеңес елдің егемендігін жариялады. 1991 ж. 31 тамызда елдің тәуелсіздігі туралы Декларация қабылданды. 1993 ж. 5 мамырда Жоғ. Кеңестің сессиясы Қырғызстан Республикасы атауын Қырғыз Республикасы деп өзгертті. Қырғыздар 1992 жылдан бастап Бөө-на мүше.
 
== Тілі ==
==Қырғыз тілінің орыны==
[[File:2005-10-04 Kyrgyz alphabet.jpg|thumb| alt=A.| ''[[Қырғыз алфавиті]]''.]]
Қырғыз-қыпшақ тобына жатады. Қырғыз тіліне жақын тіл — алтайлықтар тілі, ол алтай тілі мен қазақ тілі ортасындағы аралық тіл секілді. Қырғыз тілінде моңғол тілінен ауысқан сөз көп те, араб-парсы кірме сөздері аз. Фонетикасында сөз басындағы спирант ж қатайып, аффрикат дж болып, ш дыбысы қатайып ч болып айтылады, с дыбысы ш дыбысымен алмасады. Ілік септігінің жалғауы н дыбысымен аяқталады: баланын, адамнын. Жалпы ң мұрын дыбысы сирек қолданылады. Қырғыз тілінде дифтонг дауыстылар аа, оо, уу, үү, ээ, өө бар, ерін үндестігі үлкен орын алады: тоо (тау), тоқум (тоқым), өзөн (өзен). Жазуда орыс тіліндегі 33 әріпке қосымша ң, ү, ө әріптері таңбаланған. Қазіргі Қырғыз тіліндегі 14 дауысты фонеманың сегізі — қысқа дауыстылар, алтауы — созылыңқы дауыстылар. Морфологиялық құрылымы жағынан Қырғыз тілі жалғамалы (агглютинативті) тілге жатады, солтүстік және оңтүстік диалектілеріне бөлінеді. Әдеби тілі солтүстік диалектісі негізінде қалыптасқан, оңтүстік диалектісінде қазақ, өзбек тілдерінің әсері байқалады. Қырғыз тілінің әліпбиі 1928 жылға дейін араб жазуы, кейін латын әліпбиі, 1940 жылдан кирилл әліпбиі негізінде қалыптасқан.
 
== Экономикасы ==
[[File:E7920-Dordoy-Bazaar-electronics.JPG|thumb| left| alt=A.| ''[[Дордой базары]]''.]]
Қырғыздар 1998 ж. желтоқсанда Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСө) кірді. Ел пайдалы қазбаларға қоса су ресурстарына да бай. Экономикасы нарықтық қатынастарға көшірілген. Негізгі қатынас — автомобиль жолдары (37,7 мың км). Ыстықкөлде кеме жүзеді. Ел аумағы арқылы [[Бұқара]] — [[Ташкент]] — [[Бішкек]] — [[Алматы]] газ құбыры өтеді. Тұтынуға қажетті өнеркәсіп тауарларының (мұнай, газ өнімдері, машиналар мен электр тауарлары, дәрі-дәрмек, құрылыс материалдары, азық-түлік) 70 — 100%-ы шетелден (негізінен Ресейден) әкелінеді. Экспортқа алтын, сынап, ағаш және а. ш. өнімдерін шығарады. Тәуелсіздік алғаннан кейін Қырғыздар шетелдермен тығыз байланыс орнатып, көптеген халықаралық ұйымдарға мүше болды. Соның ішінде Қазақстанмен тығыз саяси-экономикалық, әскери, мәдени байланыс орнаған. 1993 ж. 8 шілдеде екі ел арасында достық, өзара көмек және экономикалық байланыс орнату жөнінде келісім жасалды. Екі жақты келісімдер бойынша екі ел арасында 50-ден астам құжатқа қол қойылған.
 
== Әдебиеті ==
Қырғыз ауыз әдебиетін әлемге танытқан — “[[Манас]]” эпосы. 19 ғ-дың ортасына қарай “зар заман” ақындары [[Қалығұл]], [[Арыстанбек]], [[Молда Қылыш]], т.б. шығармалары халық арасына кең тарады. Қырғыз халық поэзиясының классигі Тоқтоғұл Сатылғанов (1864 — 1933) болды. 1924 ж. алғашқы газеті “Эркин Тоо” шығарылды. Кеңес өкіметі жылдарында А.Тоқомбаев, М.Элебаев, А.Османов, Т.Садықбеков, т.б. ақын-жазушылар қырғыз әдебиетін жаңа белеске көтерді. 20 ғ-дың 2-жартысынан бастап Ш.Айтматовтың шығармалары дүние жүзіне таныла бастады. Қырғыз әдебиеті мен қазақ әдебиеті ежелден ұқсас. Көптеген қазақ ақын-жазушыларының еңбектері қырғыз тілінде, ал қырғыз ақын-жазушыларының еңбектері қазақ тілінде жарық көрген.
 
== Мәдениеті мен өнері ==
19 ғ-дың 2-жартысына дейін қырғыздар сауатын, негізінен, діни медреселерде ашты. 19 ғ-дың 80-жылдарында алғашқы орыс-түзем мектептері ашыла бастады. 1940 ж. қырғыз жазуы орыс графикасына көшірілді. Көптеген оқу орындары, ғылыми-зерттеу мекемелері мен мәдениет ошақтары ашылды. 1954 ж. Қырғыз КСР ұА құрылды. 20 ғ-ға дейін қырғыз музыкасы фольк-лорлық деңгейде болды. өлттық музыка аспаптары: қомуз, сырнай, керней, т.б. 1930 — 40 ж. кәсіби музикалық шығармалар (опера, балет, симфония, т.б.) пайда болды. 1939 ж. тұңғыш қырғыз операсы — “Айчурек” қойылды. 1930 ж. ұлттық драма театры құрылды. 1936 ж. одан опера және балет театры бөлініп шықты. 1939 ж. Композиторлар одағы құрылды. 1942 ж. Фрунзеде (Бішкек) кинохроника студиясы ашылып, ол 1961 ж. “Қырғызфильм” киностудиясы деп аталды. Студия 1970 — 80 ж. біршама табыстарға жетті. Онда түсірген фильмдерге көптеген қазақ артистері шақырылды.<ref>«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9</ref>
<ref name="source1">[[Қазақстан Энциклопедиясы]] </ref><br>
 
== Дереккөздер ==
 
 
== Пайдаланған әдебиет==
<references/>
{{stub}}
{{wikify}}
 
[[Санат:Түркі халықтары]]
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Қырғыздар» бетінен алынған