Саққұлақ би: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
ш {{Суретсіз мақала}} үлгісін үстедім
ш wikify, replaced: Қазак → Қазақ using AWB
1-жол:
==Саққұлақ бидің өмірбаяны==
'''Саққұлақ би''' (шын аты Сәбден) (1800, [[Ақмола]] облысының [[Ерейментау ауданы]] — 1888, сонда) — [[Орта жүз]], [[арғын]] тайпасының атақты биі, шешен. Қанжығалы ''[[Бөгенбай]]'' батырдың шөбересі. Жасынан зерделі де зерек өскен ол 12 — 13 жасынан әкесі [[Бапан би]]дің қасында жүріп, шешендік [[өнер]]ін ұштаған, ел билеу ісіне араласқан. Баласының қабілетін сезген әкесі Сәбденді 15 жасында кішігірім дау-дамайды шешіп келуге жұмсаған. Ол 16 жасында сол [[өңір]]де [[шешендік]] атағы шыққан Байдалы бимен сайысқа түсіп, [[Байдалы]]ның “Құлағың неткен сақ еді” деген сөзінен кейін “Саққұлақ” атанып кеткен. Саққұлақ бидің “Саққұлақтың Шоқанға берген батасы”, “Ақыл туралы”, “Шоқанның Саққұлақ биге қойған сауалдарына берген жауабы”, “Төрт нәрседен қашық қыл”, “Мұсаның өліміне айтқаны”, “Орман-тоғай жер сыны”, “Жақсы қатын алсаңыз дүр-шекерді”, “Қыз күнінде балаң-балаң”, “Шоқанның қарындасына айтқаны”, Шоқан қазасына орай “Бұл да бір [[ғалым]]ның бірі еді-ау”, “Шыңғысқа өз аузынан айтқан көңілі”, “Батырдың басы орда қалар”, “Байдалы биге айтқаны”, “Ғылым туралы”, “Мұсаға айтқаны”, “Мүсетке айтқаны”, т.б. көптеген шешендік сөздері бар. Оның шешендік [[нақыл]] сөздерінен [[елдік]] пен [[ерлік]], [[ғылым]], [[білім]], [[жақсылық]] пен [[жамандық]] туралы терең [[философия]]лық ой-түйіндерді байқауға болады. Басқа би-шешендердей емес, Саққұлақ би өзі айтқан билік сөздері мен басқа билердің аталы сөздерін, бағалы ойларын үнемі қағазға түсіріп жүрген. Кісі қолынан [[қаза]] тапқан би [[Бөгенбай батыр]] ұрпақтарының қорымына жерленген. Саққұлақ биден 7 ұл қалған. [[Нұралы]], [[Ералы]] деген ұлдары әкесіне тартып би-шешен болған. [[Ералы]]ның “Жантай” деп аталатын дастанын [[С.Сейфуллин]] жазып алып, “Әдебиет майданы” журналында (ғ1, 1936 ж.) жариялаған.<ref> Қазақ энциклопедиясы, 7 - том </ref>
<ref> Қазбеков М., Қазақтың би-шешендері, 1-кіт. (13 — 18 ғғ.), А., 1993; </ref>
<ref> Омбы өңірі қазақтарының 18 — 20 ғасырлардағы әдеби шығармашылығы, А., 2001. </ref>
 
==Саққұлақ би туралы аңыздар==
===Саққұлақ би туралы аңыз===
Сәбден 1800 жылы қазіргі [[Ақмола облысы|Ақмола облысының]]ның [[Алексеевка ауданы|Алексеевка ауданына]]на қарасты Ереймен тау ауылында туған. Қанжығалы [[қарт]] [[Бөгенбай батыр]]дың шөбересі. Шежіреде Арғынның Қанжығалы руынан [[Өлдекүн]] одан [[Ақша]]. Ақшаның Тұраналысынан [[Бапан би]] туады.
 
Сол Бапан би бір жиында [[жас|жастарға]]тарға оның ішінде отырған Сәбден [[бала|баласына]]сына "[[ел]] дегенің немене", "ер дегенің немене?" деген [[сұрақ|сұраққа]]қа былай деп термелей [[жауап]] беріпті:
::Жағалай [[ел]]ің қонбаса,
::[[Су|Суы]]ы түщы болмаса,
::Мал-жаның бәрі сусындап,
::Мейірі оның қанбаса,
::[[Көл]] дегенің немене?!
::[[Ынтымақ]], [[бірлік]] болмаса,
::[[Елдік|Елдікке]]ке [[мойын]] бұрмаса,
::Үлкеннің айтқан сөздерін
::Кішісі қолдап тұрмаса
::[[Ел]] дегенің немене?!
::Еліне [[құрбaн]] болмаса,
::[[Абырой]] бедел қонбаса,
::[[Ағайын-туыс]], [[ел-жұрт|ел-жұрты]]ы.
::Батырым-ау деп тұрмаса.
::[[Ер]] дегенің немене?!
::Шайырлы [[шөп]] бомаса,
::Түлігін жайлап толмаса,
::Қатар өсіп [[мал]] мен [[бас]]
::Қуанын елің қонбаса,
::[[Жер]] дегенің немене?!
::Желден пана болмаса,
::Қарды бөгеп тұрмаса,
::Аңдары қойдай өрмейтін,
::Қадірі жоқ қырқалы
::[[Бел]] дегенің немене?!
::Адал [[жүрек]] болмаса,
::Сөзіне опа қылмаса,
::[[Түзулік]]ті бұрмалап,
::[[Өтірік]]ті шыңдаса.
::Кең дегенің немене?!
::Атан [[түйе]] атамай!
::Ат-айғырды матамай,
::[[Шын]] икемге келмесе,
::Түзу-жөнді білмесең.
::[[Төл]] дегенің немене?!
 
::[[Арың|Арыңды]]ды сатпа, [[мал|малынды]]ынды сат,
::Жалған айтып болма жат.
::Жалған айтып жандассаң,
::[[Жүрег|Жүрегімде]]імде қалар дат.
::Тегінде [[жөн|жөнді]]ді білерсің,
::Түзулікке келерсің.
::Бекер айтты деп жүрме.
::Түбінде бір сенерсің. 
 
Зерек те, зерделі Сәбден 12-13 жасынан әкесі, Бапан би қасында жүріп [[шешендік]] [[өнер]]іне жаттығады. Ел билеу ісіне араласады. Он жас кезінен бір есіткенін есіне сақтап білетін өте зейінді [[зерек]] боп өседі. 15 жасқа келгенде әкесі оны [[кішігірім]] дау-дамайды шешіп келуге жұмсап отырады. Сәбден ел арасындағы дауды тындырып, әкесінің ойынан шығып тұрған. 17 жасында сол өңірге шешендік атағы жайылған Байдалы бимен сайысқа түседі. Қиыннан қиыстыра [[сөз]] тастап отырған Байдалыны ол тосылдыра береді.
59-жол:
:- Байеке, жөн айта отырыңыз?
:- Жөн сұрап қалдың рой, - дейді, сонда Байдалы:
::- [[Тай]] мініп, [[тайлақ]] жетектегенді
::Әр жерден көрдің.
::Жиенінің жылқысын алып,
::[[Қан]] сорпа қылғанды
::Қай жерден көрдің?
::Бір тонау бар - хан тонау
::Бір тонау бар - тон тонау
::[[Аты-жөні]] жоқ, бұл қалай тонау?!
Байдалы шешен осылай термелей жөнелгенде, Бапан аз кем тосылып үндемей қалады. Әкесінің кідіріп қалғанын сезе қойған Саққұлақ бала іліп алған дай:
:- Биеке, дат! - деп Байдалының алдына барып [[бас]] иеді.
:- Қанжығалының үлкені тұрып, кішісінің сөйлегені қалай? - деп, Байдалы [[бала|баланың]]ның сөзге киліккенін ұнатпайды. Сонда, Саққұлақ былай термел епті:
::- [[Ата]] тұрып [[ұл]] сөйлесе,
::Ұлдың [[ер]] жеткені.
::Ана тұрып, [[қыз]] сөйлесе,
::Қыздың [[бой]] жеткені.
::Өсетін жасты
::Өшетін көрі
::Жасқап [[бет|беттен]]тен қақса,
::Заманның кері кеткені.
::Өз төлін, өзі сыртқа тепкені
::Байдекеңнің бұл не еткені? -
Байдалы би балаға таңдана, жан-жағына пандана қарады.
::Көп ішінде іркілмей
::[[Сөз]] бастаған бұ қай бала?
::Ойлап едім әуелде
::Отырған бір жай бала
::Уәжің сенің нақ еді.
::Құлағың неткен [[сақ]] еді!
::Сипатыңа қарасам,
::Қара [[лашын]], тұйғынсың.
::Сөйлер сөзге келгенде
::Бәйге атындай сырғисың.
::Көзіме жылы ұшырайсың
::Жөніңді айтшы қай ұлсың?
Байдалы осылай толғап барып тоқталғанда Сәбден бала:
:- Арғы атам батыр [[Бөгенбай]], әкем аты алдыңызда отырған [[Бапан би]]. [[Алтай]]дың аузын асқа, адырын атқа толтырған ішпекбай бабам емес пе еді! Алтайға ана болған менің [[Аққоян]] апам емес пе еді! Ендеше, жылқышыларыңның салақтығынан қалың [[қар]]да опқа құлап, жарға жығылған жылқыға бұл елдің ешбір [[кінә|кінәсі]]сі жоқ! Сөзіңіз уәлі болсын, дауыңыз куәлі болсын! Болмаса, айтқан сөзіңіздің бәрі бекер!
:- Япырым-ай, мына бала қайдағы мен есітіп білмеген сөзді айтты-ау, мен тозған екенмін, бұл озған екен. Сөзің уәжді балам, сенің билігіңе тоқтадым. Олай болса бұл дау аяқсыз болсын. [[Бала]] атқа қонсын. Тізгінді бердім саған. Бұдан былай сенің атың "Саққүлақ би" болсын, аумин! - деп, [[бата|батасын]]сын беріпті дейді [[ел]].
 
===Саққұлақ би туралы аңыз===
[[Қанжығалы елі]]нде [[Бекше]] деген де [[шешен]] болады. Оның жасы Саққұлақтан бір мүшелдей үлкен болса керек. Өзіне мал бітпеген [[кедей]] екен. Бекше көбінесе Саққұлақтың қасына еріп жүреді. Бір себептермен ол бір жолы Саққұлаққа ермей үйінде жатып қалады. Осы кезде ел арасынан бір дау шығады. Ол даудың бір ұшы Бекшеге барып тіреледі. Енді ол дауды Бекшесіз шешуге болмайтынын сезген Саққұлақ әйеліне қарап: 
:- "Кедейдің бір тойғаны шала байығаны". Бекшеге сыбаға жіберіп, шақыртшы! - дейді. Саққұлақтың әйелі Бекшені онша жақтырмайды екен. Нұралы деген баласын жұмсап, бір [[қоржынбас]] сыбаға беріп жібереді. Бекшенің әйелі қоржыннын аузын сөгіп, [[ет|етті]]ті казанға салса, өңкей қатқан-құткан сүр етпен бір жауырын ғана дейді. Ет піседі, Бекшенің алдына тартылады. Еттің сыңайын көрген Бекше қасындағы Нұралыға карап:
::- Байқаңыз еттің азын жауырыннан,
::Бар болса кім аяйды бауырынан.
::Жоктық [[шіркін]] адамға не істетпейді
::Бұ-дағы келіпті өз ауылыңнан.
::Мынасы сүр ме десем, сірі екен ғой,
::Сараң би өлді десек, тірі екен ғой.
::[[Дүние]]ге көзі тоймай, өле қоймай,
::Бірі онда, бірі мұнда жүр екен ғой.
Бұл сөзге Нұралы қатты ұялып, [[намыс|намыстанады]]танады. Шешесінің қараулығына іштей [[наразы]] болады.
 
:- Әкем мені шақырып кел деп әдейі жіберіп еді. Беке жүріңіз, біраз күн аунап-қунап жатып қайтыңыз? - дейді. Сонда Бекше шешен оған былай депті.
:- Мен Сақакеңнің Бекшесі едім,
:Сақтаулы алтын текшесі едім.
:Бұл күнде бала жіберіп шақыратын
:Етігінің [[өкше|өкшесі]]сі ме едім?
:Керексінсе өзі келсін! -
деп, Нұралыны қайтарып жіберіпті. Бұл [[сөз]] намысына тиген Саққұлақ би "Кой, ағайынды ренжітпейін" деп, ертеңіне Бекше ағасын өзі ертіп кетіпті. Үйіне барған соң құнан қой сойып, бір [[жұма]] сыйлап күтіп, үстіне [[шапан]]
121-жол:
 
===Саққұлақ би туралы аңыз===
Жазда аулына [[демалыс|демалысқа]]қа келіп жатқан Шоқан Саққүлақ шешенді [[қонақ|қонаққа]]қа шақырып, бірнеше [[күн]] оныңтағлымды әңгімелерін тыңдайды. [[Дидарласу]] кезінде жас Шоқан қонаққа тосын [[сұрақ]] қойып:
:- [[Ақсақал]] біреу жолдан адасса, кімнен ақыл сұрайды? - дейді.
:- Шырағым, көнеден сұрайды, - дейді шешен.
131-жол:
:- Көп адасса, көп оқығаннан сұрайды.
:- Көп оқыған адасса, кімнен сұрайды?
:- Көп оқыған неге адассын! Әлгінде ғана Сатыбалдының Жаманқұлына күдіктеніп, оның Үмбеталы [[жырау]] туралы [[дастан]]ын өзің де менен сұрап анықтап алған жоқпысың? - дейді шешен. Содан соң:
::- [[Асыл|Асылы]]ы, [[ақыл]] - адамды аздырмайтын [[ем]].
::[[Білім]] - таусылмайтын [[кен]].
::Адамның басшысы - [[ақыл]].
::[[Жетекші|Жетекшісі]]сі - [[талап]].
::[[Шолғыншы|Шолғыншысы]]сы - [[ой]].
::[[Жолдас|Жолдасы]]ы - [[кесіп]].
::Қорғаны - [[сабыр]].
::[[Қорғаушы|Қорғаушысы]]сы - [[мінез]].
::Біліп туған [[бала]] екенсің
::Тумысыңнан [[дана]] екенсің,
дейді, Шоқанға риза болған шешен.
 
===Саққұлақ би туралы аңыз===
Саққұлақ шешеннің өзге [[шешен]], билерден бір өзгешелігі - ол [[сауат]]ты, білімді болған. Өзі айтқан [[билік]] сөздермен өзге билер айтқан аталы, бағалы ойларды үнемі кағазға түсіріп жүрген. Оған бір ғана [[Шоқан Уәлиханов]] кездесіп, тыңдап қоймаған. Сол кездегі қазақтың, орыстың оқыған [[азамат|азаматтары]]тары, зерттеушілері кейде іздеп барып, кейде шақырып алып, көптеген даналы, бағалы сөздерін жазып алып жүрген. "...Ел ішінен суырылып шыққан шешен, сөзге ұста, [[тапқыр]] [[ойшыл]], кеудесінің есігі бар, құлағының тесігі бар, көзі жіті көңілі қырағы адамды көп көрдім. Бір емес, әр тілді білетін, оқыған, тоқыған, [[жүйрік]], білгіш адамдармен ойда, қырда талай жерде жолығып, талайымен сөйлестім. Қанжығалы [[қарт]] Бөгенбайдан шыққан Саққұлақ шешен сондай [[жұрт]] аузында шежіре атанған қариялардан еді. Мен ол кісімен талай бірге жүріп, көптеген ақылды үлгілі сөздерін жазып алдым. Ол шешенде жазыл маған қазына көп бол атын. Тағы бір кездессем деп жүретінмін. Реті келмей-ақ қойды", - деп, жазады, белгілі фольклоршы [[Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы]].
 
===Саққұлақ би туралы аңыз===
162-жол:
::Нұралыжан келетін
::Жөні бар еді.
::[[Пенде|Пенденің]]нің сұрағаны болмай,
::[[Алла|Алланың]]ның калағаны болады деген осы,
::Шүкіршілік етіңдер..."
деп көңіл айтыпты.
172-жол:
:- Уа, мен Керей Мүсетпін.
:- Е, Керейдің торы алалы жылқысын құртқан кесірлі Мүсет сен бе едің? Сонда Мүсет:
:- Е, кешегі [[заман|заманда]]да еліңді жау шауып, қызыңды [[қатын]], қатыныңды отын қылған екен, о да менің қырсығым болғаны ма? - Саққұлақ сөзден тосылып қалып, қылышын ала ұмтылыпты. Мүсет үндемей үйден шығып кетіпті. Оны көріп Нұралы алдынан шығып, сәлем беріп:
:- Е, Мүсеке, би атама сәлем бермедіңіз бе, [[жол]] болсын?
:- Ағама барып едім, жынданып жатыр екен, - депті, Мүсет.
179-жол:
 
===Саққұлақ би туралы аңыз===
Саққұлақ шешеннен жеті [[бала]] қалган. [[Нұралы]], [[Ералы]] деген балалары өзіне ұқсап шешен боп өскен. Нұралының Олжабай, Барлыбай дейтін ұлдары да шешен болтан. Олардың бәрі ескіше оқыған, [[сауат]]ты әрі ақын екен. Ералы (1846-1932) суырыла термелей сөйлейтін төкпе [[ақын]] болған. Оның "Жан- тай" деп аталатын [[дастан]]ын (Жантай - Абылайханның бас батыры) Сәкен Сейфуллин жазып алып, "Әдебиет майданының", 1936 жылғы №1 санында [[ықшам]]дап жариялатқан.<ref>Даланың дара ділмарлары.-Алматы: ЖШС "ҚазакстанҚазақстан" баспа үйі", 2001, - 592 бет. ISBN 5-7667-5647</ref>
 
 
== Пайдаланылған әдебиеттер: ==
<references/>
 
{{stub}}
{{wikify}}
 
{{Суретсіз мақала}}
 
[[Санат:Тұлғалар]]
 
 
{{stub}}
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Саққұлақ_би» бетінен алынған