Уикипедия

Андроново мәдениеті: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Тарихын шолу
← Ескірек өңдемеЖаңарақ өңдеме →
Content deleted Content added
VisualWikitext
ш r2.5.4) (Боттың үстегені: zh:安德罗诺沃文化
ш wikify, replaced: Казақ → Қазақ, Қазак → Қазақ using AWB
1-жол:
[[Сурет:Andronovo culture.png|thumb|325px|Map of the approximate maximal extent of the Andronovo culture. The formative Sintashta-Petrovka culture is shown in darker red. The location of the earliest [[spoke]]-wheeled [[chariot]] finds is indicated in purple. Adjacent and overlapping cultures ([[Afanasevo culture]], [[Srubna culture]], [[BMAC]]) are shown in green.]]
[[Сурет:Indo-Iranian origins.png|thumb|300px|Archaeological cultures associated with [[Indo-Iranian migration]]s (after [[EIEC]]). The Andronovo, [[BMAC]] and Yaz cultures have often been associated with Indo-Iranian migrations. The [[Swat culture|Swat]], Cemetery H, Copper Hoard and [[Painted Grey Ware|PGW]] cultures are candidates for cultures associated with Indo-Aryan movements.]]
Б.з.д. 2 мыңжылдықтың алғашқы ширегі бітер кезде [[Волга]] мен [[Алтай]] арасында мал шаруашылығымен айналасқан адамдар қола жасауды меңгерді. Мыс пен қалайының қосындысы қола. [[Оңтүстік Сібір|Оңтүстік Сібірдегі]]дегі [[Ачинск]] қаласы маңындағы Андроново селосынан қола дәуірі ескерткіштері алғаш рет табылды. Оны [[1913]] ж. [[Б.Г. Андрианов]] ашты. Ғылымда шартты түрде Қазақстан жеріндегі қола дәуірі ескерткіштерін [[Андронов ескерткіштері]] деп атайды. Бұл атауды ғылыми айналымға [[1927]] жылы [[С. А. Теплоухов]] енгізген. 1927 жылы археолог [[М.П.Грязнов]] осындай қорымды [[Батыс Қазақстан|Батыс Қазақстаннан]]нан да тапты. Андронов ескерткіштері [[Қазақстан]], [[Орта Азия]], [[Сібір]] жерлерінен табылып отыр.Андронов мәдени-тарихи қауымның негізгі орталықтарының бірі Қазақстан аумағында болды. Батыс аудандардың андроновтықтұртындары қима мәдениетінің туысқан тайпаларының ықпалына үнемі түсіп және өз тарапынан оларга тікелей ықпал жасап отырды.
Археологиялық деректер андроновтық тұрғындардың басым көпшілігі отырықшылык өмір сүргенін көрсетеді. Қоныс-мекендер кең жайылма шалғыны бар өзендердің жағаларына орналасты. Патриархаттық отбасылардың үйлері үлкен жер төбелер болды; олардың жанынан әр түрлі шаруашылық жайлар мен мал қамайтын қашалар салынды. Бұл қоныс-мекендерге мал бағу кәсібі едәуір басым малшылық-егіншілік шаруашылығының кешенді сипаты тән болды.
 
Жалпы, Қазақстанда Андронов мәдениетімен бірге, қима мәдениет ескерткіштері Батыс Қазақстанда табылған. Қима мәдениетінің бас ерекшелігі — қайтыс болған адамдарды қиылған ағаштың арасына салуы. Андронов мәдениетінің ескерткіштері КазақстандаҚазақстанда мол кездесетін болғандықтан, осы хронологиялық кезеңді Андронов мәдениеті арқылы қарастырады.▼
 
▲Жалпы, Қазақстанда Андронов мәдениетімен бірге, қима мәдениет ескерткіштері Батыс Қазақстанда табылған. Қима мәдениетінің бас ерекшелігі — қайтыс болған адамдарды қиылған ағаштың арасына салуы. Андронов мәдениетінің ескерткіштері Казақстанда мол кездесетін болғандықтан, осы хронологиялық кезеңді Андронов мәдениеті арқылы қарастырады.
 
Андронов мәдениетінің ескерткіштерінің өте үлкен территорияда табылуына және оның үлкен кезеңді қамтуына байланысты ғылымда қазір Андронов тарихи-мәдени қауымдастығы деген термин қолданылады.Андроновтық тұртындарды басқа тайпалардан айыратын мәдениеттің ең басты этнографиялык белгілері жерлеу ғұрпы, геометриялык өрнеті бар балшық қьщыстардың өзінше бір жиынтығы, металл бұйымдардың түрлері болып табылады.
Line 12 ⟶ 11:
Сәндік заттардың андроновтық тайпалар мәдениетінің таратан шегінен аспатан ерекше түрлері: алтын жапырақшадан бір жарым қайырым бүктеліп жасалған сырталар, бас киімге және басқа да киімге тағылатын «көзілдірік тәрізді» және «табан із тәрізді» сәнді салпыншақтар, қақтама өрнекті тоталар, шеттері иректеліп түйілген білезіктер болды.
Өндіріс техникасының дамығандығы және қола заттар мен балшык ыдыстар түрлерінің әдемілігі мәдениет деңгейінің жоғары болғанын көрсетеді.
 
 
== Ескерткіштері және оның зерттеушілері ==
Line 19 ⟶ 17:
Кейін К.В. Сальников [[Орал]] сыртының Андронов мәдениетіне хронологиялык топтама жасады; оны бірінің орнын бірі басқан үш кезеңге бөліп, оларга шартты түрде мынадай аттар берді: Федоров кезеңі - б. з. б. XVIII — XVI ғасырлар, [[Алакөл]] кезеңі — б. з. б. XV — XII гасырлар, замараев кезеңі — б. з. б. XII — VIII гасырлар7. Андронов мәдениетін К.В. Сальниковтың кезендерге бөлуі тарих ғылымында дұрыс деп танылды және далалық қола дәуірінің ескерткіштерін зерттегенде осы мәдениеттің тараған аудандарының бәрінде қолданылды.
Қазақстанның [[Андронов]] мәдениетің кезендерге бөлу мәселесін Ә. X. [[Марғұлан]], К.А. Ақышев, А.Г. Максимова, С.С. Черников, A.M. Оразбаевтар айналысты.
Қазіргі кезде К.В. Сальниковтың кезендерге бөлуі қайта қаралып, Э.А. Федорова-Давыдованың, B.C. Стоколостың, Г.Б. Зданович пен баска да зерттеушілердің еңбектерінде нақтылана түсті. Зерттеушілердің көпшілігі Андронов мәдениеті неолит пен энеолит дәуір- леріндегі ҚазакстанҚазақстан даласының солтүстік айматының және Орал сырты мен Батыс Сібірдің іргелес аудандарының мәдениет жатынан, әрі, шыққан тегі жатынан туыс тайпаларының табиғи дамуы негізінде кұрылған деи есептейді. Сол кездің өзінде-ақ мал өсіру, қарапайым егіншілік және кең кәсібінің бастамасы мәлім болатын.
Үй жанында мал бағу мен жайылмада кетпенмен егін салудың одан әрі дамуы отырықшылықтың ұлғаюына, үй кәсіпшіліктерінің шығуына, металлургияның дамуына жеткізді. ұлан-ғайыр далалық аймақта осы материалдық игіліктерді шығаратын негізгі өндірістер прогресінің шамамен бір деңгейлес болуы Андронов мәдениетінің өзіне тән ерекшеліктерінің қалыптасуына, қоғамның әлеуметтік жағдайына жақын түрлеріне жеткізді.
 
Line 26 ⟶ 24:
 
* Ертедегі [[Нұра кезеңі]] — жерлеу салтында кремация (мәйітті өртев) басым болған. Мәйтті табытқа салып қою рәсімімен де жерлев кездеседі. Керамика ыдыстар жоғары жағы ғана әсемделеді. Қабір ішінде мәйітпен қатар үй жануарларының сүйектері де табылған.
* Келесі — [[Атасу кезеңі|Атасу кезеңінде]]нде жерді игеру, оның ішінде [[шөлейт]] аудандарды да игеру кеңінен жүргізіледі. Тау-кен жұмыстарының көлемі күрт өседі. Мәйіттерді бір жамбасына бүк түсіріп жатқызып жерлеу жиірек ұшырасады.
* Кейінгі кезеңі — [[Бегазы-Дәндібай мәдениеті]]. Оның ерекшелігі — мәйіттерді шалқасынан жатқызып қою. Мысалы: [[Ақсу-Аюлы]] −2 қабыры. Жер бетіне тастан қалап қабырғалы тұрғын үйлер салу рәсімі кең жайылады. Сондай-ақ ағаш та қолданылған.
 
=== Солтүстік және Батыс Қазақстан ===
Солтүстік Қазақстан жеріндегі қола ғасырын, соның ішінде Андронов мәдениетінің ескерткіштерін зерттеген ғалымдар - К. А. Ақышев, Ә. М. Оразбаев, Г. Б. Зданович, С. Я. Зданович және т. б. [[Солтүстік Қазақстан|Солтүстік Қазақстанның]]ның қола ғасырының кезеңдерге бөлуді, Андронов мәдениетінің сатыларын, олардың хронололгиялық мерзімдерін Геннадий Борисович Зданович көпжылдарға созылған Жабай-Покровка, Боголюбово, Куропаткино және тағы да басқа ескерткіштерде жүргізілген қазба жұмыстарының негізінде анықтады. [[Алексеев қонысы]] мен [[Тасты-бұтақ қорымы]] кеңінен мәлім болды. Топырағы төбешік болып үйілген, дөңгелек және тікбұрышты қоршаулары бар қорымдар көп кездеседі. [[Челябинск]] және [[Қостанай облысы|Қостанай облыстарының]] шекарасынан [[Арқайым қонысы]] ежелгі қалалардың мысалы болады. Қазіргі Қостанай облысында Садчиков қонысы, [[Ақмола облысы|Ақмола облысындағы]]ндағы, [[Зеренді ауданы|Зеренді ауданындағы]]ндағы Павловка ([[Шағалалы]])қоныстары - Андронов тарихи-мәдени қауымдастығының айшықты ескерткіштері.
 
=== Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу ===
Ескерткіштері — [[Таңбалы]], [[Қаратау]] сияқты тастағы суреттер, [[Таутары қорымы]]. [[Сырдария|Сырдарияның]]ның төменгі жағынан [[Арал алқабы|Арал алқабынан]]нан - [[Тегіскен кесенесі]] ашылды.
 
== Шаруашылығы ==
Line 39 ⟶ 37:
[[Тары]] ботқасы күйген құмыралар табылды. Қоныстардың бәрінен табылған ортақ олжалар: дәнүккіштер, келсаптар, орақтар мен тас кетпендер.
 
[[Мал өсіру]] маңызды роль атқарды. Негізгі тамағы [[сүт]] болды, [[сүзбе]], [[ірімшік]] жасаған. [[Ет]] өте аз болған, оны мейрамдарда ғана, құдай жолына [[құрбандық]] жасағанда ғана пайдаланған. Негізгі мал [[қой]], [[сиыр]], [[жылқы]]. Жылқының үш тұқымы болды: биіктігі 128-136 см., басы үлкен, қалың жалды жатаған жылқы. Қазіргі [[монғол жылқысы|монғол жылқысына]]на ұқсас. 2). Шоқтығы орташа не биік 136-152 см-ге дейін салмағы 350 килоға дейін жететін жылқылар. 3). Асыл тұқымды биіктігі 152-160 см., аяқтары жіңішке, сымбатты, қой мойынды жылқылар. Олар соғыс арбасына жегілетін болған. Андроновшылар мал бағудың қыр-сырын жетік меңгергендер болды. Олар дүние жүзінде алғаш рет малды қолда ұстауды енгізді. Қыста төлді жылы жерде ұстаған, ол үшін үйдің бір жағын қоршап бөліп тастаған. Тұрғын үйлерге жалғаса мал қора салды.
Андроновшылар қос өркешті [[бактриан түйелері|бактриан түйелерін]]н өсірді.
 
Ерте және орта қола кезеңдерінде, яғни б.з.д. 1 мыңжылдық басында андроновшылар отырықшы болды. Аралас шаруашылықпен айналысқан. Малды үй іргесіне бағу нәтижесінде жайылым тез тозған. Сондықтан жайлаулық тәсілді ойлап табады. Бұл көктем, жаз айларында жастар мен ер адамдар алыс жайылымға малды айдап әкетсе, отбасылары егін өсірумен айналысты.
 
== Ежелгі кең<ref>«Қазақстан тарихы» (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 1-том. — Алматы: Атамұра, 2010.—88 ISBN 978-601-282-026-3 </ref> шілер ==
Кен өндіру б.з.-дан үш мың жыл бұрын пайда болды. Мысалы, [[Жезқазған]] осы кезде-ақ кен өндіріле бастады. Олар кенді тотықтандыру, қайлалау, отпен өндіру әдістерін меңгерді. Сондай-ақ әрбір отбасы өз ыдыс-аяқтарын өздері жасады. Әйелдер саз балшықты әзірлеп, одан ыдыс-аяқ істеп, оларды ошақтағы отқа, кейде таспен қоршалған шұңқырға алаулатып күйдірген. Ыдыстар әртүрлі сызықтармен, [[геометрия|геометриялық]]лық [[ою-өрнек|ою-өрнектермен]]термен әсемделген.
Үй кәсіптері Андроновшылар үй тіршілігіне қажетті нәрсені өздері жасады. [[Жіп иіру]], [[тоқу]], [[теріні өңдеу]], киімді түрлі-түсті жіппен әдіптев бәрін игерген. Матаға қажетті жіпті мал жүнінен игерген. Тоқыма станогы, [[ұршық]] болды. Олар өкшесіз аяқкиім киген, жүннен тоқыған, теріден тіккен құлақшын киген. Әйелдер көбіне ұзын жеңді етегі жер сызған жүн көйлек киіп жүрді. Әшкейлік бұйымдар сырға, салпыншақтар, моншақтар таққан. Ерлері қоладан үшкірлеп жасалған садақтармен қаруланды.
 
Line 55 ⟶ 53:
 
=== Тастағы суреттер ===
Қола дәуірінің жартастар бетіне салынып, кілегей қоңыр қабыршақпен жабылып қалған суреттерінің өзіндік ерекшелгі бар. Бұл суреттер — жануарлар, күн бейнелі адамдар, соғыс арбалары, шайқас көріністері туралы тасқа салынған суреттер олардың дүние-танымын көрсетеді. Жартастағы суреттер-петроглифтер Қазақстанда [[Таңбалы]], [[Ешкіөлмес]], [[Қарату]] мен [[Маймақ]], [[Тарбағатай]] мен [[Бөкентау|Бөкентауда]]да табылды.
 
<ref>Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8</ref>
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Андроново_мәдениеті» бетінен алынған