Көктемгі су тасу: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
ш r2.7.2) (Боттың үстегені: frr:Tidjen |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
80-жол:
[[zh-min-nan:Lâu-chúi]]
[[zh-yue:潮]]
Ай жерден 384 шақырым қашықта. Жерден көлемі төрт есе кіші. Бірақ тар¬тылыс күші жермен бірдей. Де¬мек, ол бізді, біз оны айналып жүрміз деуге болады. Содан болар, Жертіндегі мұ¬хит суларының шалқуы мен қайтуы айдың тартылысына байланысты
Судын толысуы жане кайтуы,мухиттагы суына асер етеди. Бул кун мен айдын озгеруын кортындысы.
Тасулар мен қайтулар - Жер шарындағы периодты қайталанып отыратын су деңгейінің тербелістері. Су деңгейінің көтерілуі мен төмендеуі айналмалы қозғалыстағы Жердге Ай мен Күннің тартылыс күшінен туады. Тасулар мен қайтулар көбіне теңіздер мен мұхиттарда болады, көлдердешағын түрде кездеседі. Тасу-қайту процестеріне Күннің ықпалы зор болғанымен негізгі факторы Айдың тартылыс күші болып табылады. Тасу тудыратын күштердің деңгейі судың әрбір бөлшегі үшін оның қай жерде орналасқанына қарамай Ньютонның әлемдік тартылыс заңына тікелей байланысты. Бұл заң бойынша екі материалдық бөлшек бір біріне массасы бойынша тура пропорцианалды, ал арақашықтықтарының квадраттары бойынша кері пропорцианалды күшпен тартылады. Яғни, денелердің массасы қаншалықты көп болған сайын тартылыс күші де соншалықты көп болады. Сонымен қатар екі дененің арақашықтығы көп болған сайын тартылыс күші аз болады. Арақашықтың квадраты тартылыс күшіне кері пропорционал болғандықтан, арақашықтық денелердің массасына қарағанда көбірек роль атқарады.
Әңгімемізге Жапониядағы жойқын апат пен айдың жерге жақындауының тылсым байланысы себеп болғандықтан, «Ай апат әкеле ме?» деген сауалға тереңдеп көрелік. Сонда мұндағы тылсым құбылыс не дерсіз? Тылсымның бір жауабын басына алма құлап түсіп, адамзат алдында атақ пен абырой әперген ғалым Исаак Ньютон берген. Ол жауап – Бүкіләлемдік тартылыс күші. Мұның ішінде ай мен жердің бір-біріне деген тартылыс күші, тіпті ерекше. Ай жерді бір жыл ішінде 13,5 рет айналып шығады екен. Әр күн сайын ай 52 минутқа кешігіп туып отырады. Демек, әр 12 сағат 26 минут сайын айдың жерді тарту күшінің әсерінен теңіз суы тасып, қайта қайтып отырады. Бұл білгіштердің ғылыми дәлелдеп берген жаңалығы. Мұндай құбылыстардың ең күшті болатын кейбір кездерінде су ғана емес, жер беті қабаттары да көтеріліп, толқуға ұшырайды. Айдың әсерінен жанартаулар атқылайды, тіпті. Ауа райы күрт құбылады. Ал айдың жерден белгілі бір қашықтыққа жақындап және алыстауынан оның жер қабатына тигізетін ықпалы да өзгеріп отырады екен. Ғалымдардың зерттеулеріне сенсек, ай бетіндегі құбылыстар жиілеген сайын жер бетіндегі зілзалалар саны да артып отырады. Бұл зерттеулер жерасты дүмпулердің басты себептерінің бірі – айдың әсері екенін ділелдейді.
Айдың біздің ғаламшарымызға деген әсері бар. Оны іш жүзінде көре алмайсын.Бірден бір көрінісі, Айдың тартылыс әрекеті. Ол Айдың тартылыс күшінің судың қайтуы мен көтерілуіне әсері. Біздің ата бабамыз бұл құбылысты айдың тартылысына байланыстырған.Және ол әбден дұрыс.
Судың көтерілуі мен қайту деңгейі кей кездері қатты болған, тіптен кей жерлердегі мұхит жағалауларындағы тұрғын үйлерді жайып кеткен.Дәл осы деңгейде су жағалаудан өз орнына қайтадан қайтады.Егер судың толысуы мен қайту деңгейін білмеген жағдайда аса қатты апатқа соқтығысуға болады. Сол себептенде жағалау маңындағы халықтар судың толысуы мен қайту графигін біліп отырған.
Бұл құбылыс тәулігіне екі рет болады.Судың толысуы мен қайтуы тек мұхиттарда ғана болмайды.Барлық су жүйелерінде осы құбылыс орындалады.Бірақ мұхиттан шалғай жерлерде бұл көрініс аса байқалмайды.Бұл жерде тек су деңгейі кішкене көтеріліп қайтадан өз орнына келеді.Су тек айға ғана әсер ете алатын табиғат компаненті.Топырақ немесе тас айға әсері жоқ, себебі оның молекулалық құрылысы басқаша және олар қатты заттар.Сұйық және молдір су айдың гравитациялық күшіне әсер етіледі.
Судың толысуы мен қайтуы қалай жүзеге асады? Және Ай суға қалай өз әсерін тигізеді?
Айдың гравитациялық күшінің әсерінен Жердің үстіңгі вертикаль қабатында 50 см шамасында , ал горизонталь бағытта 5 см шамасында деформация пайда болатын әсер пайда болады. Осы әсердің осыданда күштірек әсері жердің сулы ортасында көрінеді және сол мұхиттың жағажайлы зонасына әрбір 12 сағ. 25мин сайын толқынның көтерілуіне әсерін тигізеді екен. Сонымен қатар Айдың гравитациялық күшінің ең атақты әсері планетамыздың Дүниежүзілік мұхиттардың көтерілуі мен қайтуына әсері болып табылады. Ашық мұхитта су деңгейінің көтерілуі бар болғаны 1 метр, ал мұхит ішінде одан да аз.Бірақ, Канада мен Ресей жерінде шғанақтарындағы судың деңгейі толқын көтерілу кезінде 15-18метр көтеріледі. Бұдан жаңа ай мен толық ай туған кезде су деңгейі басқа уақыттарға қарағанда жоғары болғандығын көреміз. Жаңа ай мен толық ай туған кезде Ай мен Күннің толқыннның көтерілуі көлеміне әсерінің бағыты бірдей болады
Айдың судың толысуы мен қайтуына әсері.Ай гравитациясы жердегі мұхиттар мен көлдерге өз әсерін тигізеді. Егер осы процесс жүріп жатқан уақытта қарасақ, ай дүниежүзілік мұхит суын өзіне тартады,су жоғары көтерледі, судың көлемі ұлғаяды , өркеш сияқты толқын пайда болады және ол екі фазадан тұрады.Және дәл сол толқын айдың гравитациялық күшнің ізімен жерді айнала қозғалады.Су толқының күші қатты болғандықтан су жағадан мұхитқа мұхиттан жағаға қозғалыс жасайды.Ай жердің екі нүктесінен өткендіктен градуста өркешті толқынды рет көтеріледі рет қайтады.
Судың көтерілуі мен қайту процесі көп жағдайда мұхит жағалауларында байқалады және болады.
Су массасына тек Ай ғана емес Күн де әсер етеді. Жер мен Күннің арасындағы арақашықтық өте үлкен болғандықтан бізге ол сезілмейді. Алайда кейде судың тербелістері қатты болатыны ежелден белгілі. Ол жаңадан Ай туғанда немесе Ай толғанда қайталанатын процесс. Дәл осы кезде Жер, Ай, Күн бір түзудің бойымен тұрады. Жерге екі тартылыс күші, яғни Күннің және Айдың тартылыс күштері әсер етеді. Сонда су деңгейі қатты көтеріледі немесе төмендейді. Ең қатты Ай мен Күннің бірігіп әсер етуі болып табылады. Екі планета да бір жақта орналасса, яғни Ай Күн мен Жердің арасында орналасқан болса,су деңгейі Айға қараған беттегі Жер бөлігінде Қаттырақ көтеріледі.
Айдың бұл қасиеті тегін энергия алу үшін пайдаланады. Бүгінгі күні теңіз бен мұхит жағалауында Айдың жұмысы арқылы энергия өндіретін гидроэлектростанциялар салынуда. Бұл гидроэлектростанциялар экологиялық таза болып табылады. Олар табиғи ритмдерге сай жұмыс істеп, қоршаған ортаны ластамайды.
| |||