Бегазы ескерткіші

Б.э.д. XII-VIII ғ.ғ. Орталық Қазақстанның таулы жазықтарында археологиялық ескерткіштері Бегазы-Дандыбай мәдениеті орналасқан. Олар некропольдармен, менгиірлермен, қоныстануларымен ежелгі таулы өңдеуі, ежелгі темір комплекстерімен ұсынылады. Бегазы ескерткіштері бұл мәдениеттің классикалық ескерткіштері болады.

Ескерткіш Беғазы өзенінің бойында Ақтоғай районды орталығынан 40 км шақырымда орналасқан. Қызық-Арай таулары және Беғазы ең жоғары жері Арал-Ертіс сужиектенуі. Таулы аймақтың бай суы, орманды жерлерінің болуы Беғазы және Тоқыраун өзендерінің жерін көп келетін орынға айналдырған. Ежелден бай таулы жайылымдар мал өсіруші шаруашылық және мәдени қызметі үшін жақсы жағдай болатын еді. Беғазы ескерткішінің жанында көптеген су кенішінің болуы (Бесшоқы, Қарашоқы, Қызыл-Арай) мыс, қалайы кенінің, одан кейін темір кенінің орындары шығуына дәлел боларлық.  Балшықтан, қыштан жасалған бұйымдардың табылуы Беғазы ескерткішінің жанында қоныстың болғанын ашады. 

Беғазы ескерткішінің жалпы көлемі шамамен 10 га жерді құрайды. Ең ірі және ерте құрылған кесенелері Беғазы тауының баурайында комплекстің солтүстік бөлігінде орналасқан.

Беғазының таулы молашықтары– кіретін есігімен, үстіңгі айналу галереясымен, тақтайшалармен қапталған сонымен бірге бір-бірінен мөлшерінен айырмашылығы бар тіректерімен, ерекше орнатылған қабырғаларымен, кейде екікамералы бөлінуімен жалпы құрылыстық ұқсастықтары кездеседі. Барлық кесенелер квадратты түрде, жиі бөлінетін қабырғасымен және әлемнің жақтарына бағытталып салынған. Шығыс жақта кіру есігі орналасқан.

Гранитпен қапталған қабырғалар тікбұрышты формасында іріпанелді тақтайшалар, әрбіреуінің салмағы 3 тоннаны құрайды.

Плиталар вертикалды қатары және бір-біріне тығыздалған. Беріктік үшін плиталармен қапталған қабырғалар тереңдігі 0,8 м және артығырақ немесе үштен бір бөлігі жалпы биіктігі ғимараттың сыртқы бөлігінен 2,5-3 м құрайды. Ғимараттың жалпы биіктігі қазан шұңқыр еденінен төбеге дейін шамамен 4,0 – 4,5 м.