Орталық Қазақстан: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''Орталық Қазақстан''' өңірі өзінің табиғи географиялық жағдайы мен орналасуына байланысты ежелгі қазақ тарихында ерекше орын алады. [[Археология|Археологиялық]]лық зерттеулердің нәтижесінде бұл аймақты ежелден алғашқы адамдардың мекендегені анықталған. Бұл уакыт тарихи дәуірлеу бойынша б.з.б. [[5 ғ.|5]]-[[3 ғ.|3 ғ]]-лар аралығы. Олар негізінен [[терімшілік|терімшілікпен]]пен, [[Аңшылық|аңшылықпенаңшылық]]пен, сонымен қатар балықшылықпен де косымша айналысқан. 15-25 адамнан тұратын алғашқы адамдар қауымдық тобырларды құрады, [[Қазақстан]] аумағында өмір сүрген алғашқы адамдар патекантроптың замандастары еді. Олар отты пайдалануды, [[мамонт]] сүйегінен, мал терісінен карапайым үй салуды үйренді.

Б.з. [[6 ғ.|6 ғасырында]] '''Орталық Қазақстан''' [[Түрік қағанаты|Түрік қағанатының]]ның кұрамына енді. [[603|603 жылы]] [[Түрік қағанаты]] екіге бөлініп, [[Батыс Түрік қағанаты]] [[Жетісу]] мен [[Орталық Қазақстан]] аумағын қамтиды. Тарихи деректер бойынша [[7 ғ.|7 ғ-дың]] екінші жартысында [[Батыс түрік қағанаты|Батыс Түрік қағанатының]] ішіндегі ең күшті тайпалық одақ — [[қимақтар]] [[Ертіс]] өзенінен [[Сыр]], [[Шу (өзен)|Шу]] бойына дейінгі аралықты мекендейді. [[9 ғ.|9 ғ-да]] [[Қимақ қағанаты]] жеті тайпадан тұрды, оларға: [[қимақ]], [[ланиказ]], [[аджлад]], [[эймур]], [[баяндур]], [[Татарлар|татар]], [[Қыпшақ|қыпшақтарқыпшақ]]тар жатады. Ал [[10 ғ.|10 ғ-да]] осы тайпалардан қыпшақтар алдыңғы қатарға шығып, [[Қыпшақ Хандығы|Қыпшақ хандығын]] кұрды. [[10 ғ.|10 ғ-дың]] аяғында қыпшақтар Сыр бойындағы [[Оғыздар|оғыздардыоғыздар]]ды ығыстырды, Қазақстаннын түгелге жуык жеріне билігін жүргізіп, [[Дешті-Қыпшақ]] деп аталды. [[11 ғ.|11]]-[[12 ғ.|12 ғғ-да]] қыпшақтар екіге бөлінді, он қанаты [[Торғай]] даласын, [[Жем]], [[Жайық]], [[Еділ]] бойын жайласа, сол қанаты Орталық және Шығыс Қазақстанды мекендеді. Қыпшақ хандығының алғашқы орталығы [[Ертіс]] өзенінің орта ағысыңда болса, кейіннен Сыр бойындағы [[Сығанақ]] қаласына ауысты. Қыпшақ мемлекетін хан баскарды, олардан баска билеушілер катарына [[Тархан|тархандартархан]]дар, [[Бек|бектербек]]тер, [[Басқақ|басқақтарбасқақ]]тар жатады. Орталық Қазақстан шаруашылығы көшпелі мал шаруашылығына негізделді. Мал жаз айларында [[Сарыарқа|Сарыарқаның]]ның кең даласын жайласа, қыста тау шатқалдарына, ықтасын жерлерге оралып отырды. Орта ғасырда [[Сарыарқа]] аркылы [[Ұлы Жібек Жолы|Ұлы Жібек жолының]] бір тармағы өтті, ол [[Қарқаралы]], [[Ұлытау]], [[Жезқазған|Жезқазғанды]]ды басып өтіп, батысқа беттейді. Осы өңірде мыс, темір рудасы балқытылып, олардан еңбек кұралдары, қару-жарақтар жасалған. Оған дәлел Қарқаралы маңындағы Кент, [[Суықбұлақ]] мекендері, Темірші, Кентөбе кен орыңдары, [[Жезқазған|Жезқазғандағы]]дағы [[Милықұдық]] қонысы мен осы өңірдегі мыс және темір өндірген ежелгі кен орындары. Қытай өзені [[Хуанхэ|Хуанхэден]]ден [[Дунай|Дунайға]]ға дейін созылған Ұлы Еуразия даласы адамзат тарихы бойында тек Батыс пен Шығыс арасындағы жалғаушы ғана емес, көптеген халықтардың ұлы бесігі болды.

*Ауданы 428 мың км2км²

*Орташа тығыздығы:3,1 адам/км2км²

Орталық Қазақстан - республикамыздағы су жетіспейтін аймақтардың бірі, теңіздерден қашық жатуымен бірге ірі езендері де жоктың қасы. Бірақ [[Минерал|минералдыминерал]]ды ресурстарға бай аймақтың бірі.[[Сарыарқа]] жері пайдалы казбалардың көмбесі десе де болады. Мұнда- [[көмір]], темір кені, мыс, марганец, [[Алтын|алтын]], күміс, мұнай жөне т.б.пайдалы қазбалар кездеседі. Орталық Қазақстанның экономикалық-географиялық жағдайынын. қолайлылығы орталықта орналасуында, яғни барлық экономикалык аудандармен шектеседі. Пайдалы казба кен орындарына жақын орналасқан, аумағы транзит жолының үстінде және көлік қатынасы жақсы дамыған.Аудан шекарасының басқа республикалармен шектеспеуі ауданның сыртқы байланысының дамуына, ал климатының куаң болуы ауыл шаруашылығын өркендетуге қолайсыз әсер етеді.Климаты шұғыл континенталды, қысы суық, боранды желдер жиі болып тұрады. Жылдық түсетін жауын-шашын мөлшері шамамен 250 мм[[Вегетациялық кезең|. Вегетациялық кезеңнің]] ұзақтығы 160 күн. Осындай [[Агроклимат|агроклиматтықагроклимат]]тық жағдай ауыл шаруашылығының салаларын дамытуға кері әсерін тигізуде.<ref name=kazgeo9> Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған оқулық /В. Усиков, Т. Казановская, А. Усикова, Г. Зөбенова. 2-басылымы, өңделген. - Алматы: Атамұра, 2009. ISBN 9965-34-934-7</ref>

Орталық Қазақстанды минералды ресурстардың қазынасы десек те болады. Бұл ауданда пайдалы казбалардың алуан түрі және үлкен қоры шоғырланған. Жер койнауындағы көмірдің мол қоры [[Қарағанды]] көмір алабында орналасқан. Сонымен бірге 100% кокстелетін көмір де осында. Мыс кен орындары Балқаш маңы мен [[Жезказған|Жезказғанда]]да, марганецтің 100%-ы Атасу жөнө Жезді кен орындарында шоғырланған. Сонымен бірге мұнда сирек металдар да кездеседі. [[Вольфрам]] мен молибденнің негізгі кен орындары Жоғары Қайрақты, Көктенкөл, [[Солтүстік Қатпар]],Қараоба және Оңтүстік Жауырда орналасқан. Оңтүстік Торғай мұнай газ алабында мұнай мен газдың 3 кен орны анықталып, барлау жұмыстары жүргізілді. Соныменбірге кенсіз пайдалы қазбалардың қоры анықталып, әсіресе құрылыс материалдары көптеп шоғырланған. Аудан жеріндегі пайдалы қазбалардың ерекшелігі - олардың бір-біріне жақын орналасуында.

Орталық Қазақстанның халқы ұзақ уақытқа дейін аз қоныстанған аудан ретінде белгілі болатын. [[Ұлы Отан соғысы|Ұлы Отан соғысына]]на дейін және тың жерді игеру кезінде [[Кеңес өкіметі|Кеңес өкіметінің]]нің батыс аймақтарынан славян ұлт өкілдері келіп коныстана бастады. Соның нөтижесінде славян халықтарынын, саны көбейді. Қазіргі танда Орталык Қазақстанда 115 ұлт өкілінен 1,3 млн адам тұрады.Ауданның 11 каласында 1 134 мың адам тұрады, оның 453 мыңы Қарағанды қаласында (жалпы аудан халқының 34%). Екінші орында [[Теміртау]] қаласы (170 мың), республикамыздағы ең жоғары урбандалған экономикалық аудан (85%).Ауыл халкы біркелкі орналаспаған. Халықтың тығыз орналасқан аймақтарына - ауданның солтүстігі, өзен алаптары, ірі темір жол тораптары жөне су қоймаларының маңы жатады. Жұмыссыздық санының мөлшері қазір 6,9%-ды құрайды. Экономикалық, белсенді халықтың үлесі — 70%.Соңғы кездерде білім және денсаулық саласына бөлінетін қаржы көлемі 1,5 есеге көбейді.<ref name=kazgeo9/>

Орталық Қазақстан - республикамыздағы ірі индустриалды аудандардың бірі. Жалпы ауданның аймақтық өнім шығарудағы үлесі 9%-дан астам. Кен орындарының барланған қоры - отын, электр куаты, металлургия өнеркәсібін дамытуға мүмкіншілік береді.Ауданда ірі тау-кен металлургия кешені калыптасқан. Оның құрамына тау-кен өндірісі салалары мен кара және түсті металлургия кәсіпорындары, көмір өнеркәсібі кіреді. Аудан экономикасында отын өнеркәсібі маңызды рөл атқарады. Мемлекетіміздің маңызды көмір базасына [[Қарағанды тас көмір алабы]] жатады. Онда республикада өндіретін тас көмірдің 32%-ы ендіріледі.Қара металлургия өнеркәсібінің дамуы Теміртау каласындағы толық циклді комбинатқа байланысты. Комбинатта шойынның 100%-ын, болаттың 97%-ын шығарады. Қуаттылығы жөнінен ТМД көлеміндегі металлургия кәсіпорындарының арасында 7-ші орында.Түсті металлургияда карқынды дамығаны мыс ендіру саласы,бірақ басқа да түсті металдардың коры аз емес. Ірі тау-кен металлургия комбинаты Жезқазғанда (Қазакстандағы ірі комбинат) және Балқашта салынған. Бұл жерде өндіру, байыту және шақпақталған мысты алу кешенді түрде дамыған. Мыстың мұндай түрі тек Орталық Қазақстанда шығады Орталық Қазақстан аумағында Қарағанды-Теміртау АӨК және Балқаш-Жезқазган өнеркәсіп тораптары орналасқан. Бір-бірімен жоғарғы электр желісі арқылы және темір жолмен байланысады.Қарағанды- Теміртау АӨК (ең қуаттысы) көмір өнеркәсібінің негізінде қалыптаскан. Орталығы Теміртау қаласындағы Қарағанды металлургия комбинаты. АӨК-нің құрамына өнеркөсібі дамыған Абай, Саран, [[Шахтинск]] калалары, қала типтес Долинка, Шахан, Топар жөне т.б. кенттер кіреді.Бұл кешенде металды көп кажет ететін машина жасау және негізгі химияның салалары дамыған.АӨК-ні сумен [[Ертіс]] - Қарағанды каналы жөне Нұра су қоймасы камтамасыз етеді.Балқаш және Жезқазган өнеркәсіп тораптары, толық циклді мыс өнеркәсібінің дамуына байланысты қалыптасқан тау-кен байыту комбинаты (оның құрамына кен орны, карьер, байыту фабрикалары, мыс балқыту зауыттары) жұмыс істейді.Орталык Қазакстанның өндіріс салалары көбінесе қоршаған ортаға қолайсыз әсер етеді. Зиянды калдықтарды азайту үшін кәсіпорындар өнімдерінің калдығын химия өнеркәсібінде пайдаланады. Жезқазған және Балқаш қалаларында күкірт кышқылы өндірілсе, Теміртау қаласында азот [[тыңайткыш|тыңайткышы]]ы, тас көмір шайыры,[[Бензол|бензол]] шығарылады.Қожды құрылыс материалы ретінде және [[Цемент|цементкецемент]]ке қосуға пайдаланады.Күкірт қышқылын өндіруден Орталык Қазақстан Шығыс Қазақстаннан кейін 2-ші орында.

Ауыл шаруашылығының салаларын дамытуға ауданның солтүстік бөлігі қолайлы. Негізінен астық тұқымдастардан жаздық [[Бидай|бидай]], [[Арпа|арпа]], тары, техникалық дақылдардан күнбағыс және бау-бақша мен картоп егіледі. Сонымен бірге ірі қара, [[Жылқы|жылқы]], кой, шошқа өсіріледі.Ауданның оңтүстігіндегі жерлер тек кана мал жайылымына жарамды. Әсіресе қой бағылады. Орталық Қазақстан ауыл шаруашылық өнімдерімен өзін-өзі толық қамтамасыз ете алмағандықтан сырттан әкеледі.Ауыл шаруашылығына, әсіресе солтүстігіндегі тыңайған жерлерге [[Жел эрозиясы|жел эрозиясы]] үлкен зиян келтіріп отыр.<ref name=kazgeo9/>

Республика аймағында бірнеше ірі экологиялық қолайсыз аймақ болса, соның бірі - Қарағанды облысы (орталық аудан). Экологиялық тепе-тенсіздіктің негізгі көзі: ауаның, судың және топырақтың ластануы өнеркәсіп қалдықтарының әсерінен және аумағының [[Семей полигоны|Семей полигонына]]на жақын орналасуынан. Көптеген пайдалы қазбалардың кен орындарында тиісті экологиялық талаптарды орындамай пайдаланғаннан кейін ашық күйінде тастап кеткен немесе істен шығарылған. Бұл да қазіргі кезде қоршаған ортаға өз зиянын тигізуде.<ref name=kazgeo9/>

Аудандағы қалалардың дені өткен ғасырдың 1930-1940 жылдары салынған. Қалалар пайдалы казбалардың игерілуіне байланысты пайда болды. Кейіннен зауыт-[[Фабрика|фабрикаларфабрика]]лар салынды.

*'''Балқаш''' (74 мың адам) — Балқаш көлінің солтүстік жағалауындағы өнеркәсіпті кала. Қалада республикамыздағы ең ірі кәсіпорындардың бірі - Балқаш мыс комбинаты бар. Қала 1937 жылы мыс балқыту зауытының салынуына байланысты іргесі қаланған маңызды түсті металлургияның орталығы. Комбинат мыс және күкірт қышқылын шығарады.