|
<!-- |Әнұрансыз =* -->
}}
'''Ауғанстан, Ауғанстан ислам мемлекеті''' –— [[Оңтүстік Батыс Азия]]дағы мемлекет. ''Аумағы 652,2 мың км<sup>2</sup>''.
[[Сурет:Afghanistan in its region.svg|thumb|left|Ауғанстан ислам мемлекеті]]
''Халқы –— 32 млн. адам ''. '''''Астанасы –— Кабул '''''. Ауғанстан жері ''29 уәлаятқа және 2 округке '' бөлінеді. '''''Мемлекеттік тілі ''''' –— '''пушту және дари ''' тілдері. Ислам дінін ұстанады ( ''негізінен суниттер ''). [[Сурет:Flag of Afghanistan.svg|thumb|left|300px|Ауғанстанның туы]][[Сурет:Coat of arms of Afghanistan.svg|thumb|Ауғанстанның елтаңбасы]]▼== Қысқаша мәлімет ==
▲''Халқы – 32 млн. адам''. '''''Астанасы – Кабул'''''. Ауғанстан жері ''29 уәлаятқа және 2 округке'' бөлінеді. '''''Мемлекеттік тілі''''' – '''пушту және дари''' тілдері. Ислам дінін ұстанады (''негізінен суниттер''). [[Сурет:Flag of Afghanistan.svg|thumb|left|300px|Ауғанстанның туы]][[Сурет:Coat of arms of Afghanistan.svg|thumb|Ауғанстанның елтаңбасы]]
== Жер бедері ==
Жерінің 3/4 бөлігінен астамы таулы. Елдің солтүстік-шығысынан оңтүстік-батысына қарай өте ірі [[Гиндукуш]] тау жоталары (''ең биік жері 6729 м'') созылып жатыр. Оны Ауғанстанның солтүстігі мен батысында [[Паропамиз]] және [[Сафеднах]] жоталары алмастырады. Ауғанстанның оңтүстігінде [[Газни-Кандагар]] таулы үстірті, ал оңтүстік-батысында [[Бактрия, Регистан, Дашти-Марго]] шөлдері жатыр.
== Климаты ==
Климаты–Климаты — [[Субтропиктік белдеу|субтропиктік]], құрғақ. Шілде айының орташа температурасы 24<sup>0</sup>-тан 32<sup>0</sup>С-қа, ал қаңтар айының орташа температурасы 0<sup>0</sup>-тан 8<sup>0</sup>С-қа дейін жетеді.
Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері ''350 мм-ден'' аспайды. '''''Ірі өзендері''''': ''Әмудария, Герируд, Гильменд, Кабул, Мургаб''. '''''Кен байлықтары''''' –— ''мұнай, табиғи газ, тас көмір, графит және асыл тастар''.
== Тарихы ==
[[Сурет:Eastern Afghanistan.jpg|thumb|300px|Ауғанстанның шығысы]]
Қазіргі Ауғанстан жерінің солтүстік бөлігін адамдар ежелгі тас дәуірінен, оңтүстік бөлігін [[қола дәуірі]]нен мекендей бастаған. Біздің заманымыздан бұрынғы ''1-мыңжылдықтың 1-жартысында'' бұл жерде құрылған мемлекеттердің бірі [[Бактрия]] болды. Ауғанстан туралы алғашқы деректер біздің заманымыздан бұрынғы 6 ғасырдан сақталған. Бұл кезеңде ол [[Ахемен әулеті]] билеген [[Парсы империясы]]ның құрамында болды. Біздің заманымыздың ''1 – 4 ғасырларында Ауғанстан жерінде Кушан патшалығы дәуірледі''. ''6 ғасырдың 60-жылдарында'' Ауғанстан жерінің бір бөлігі Түрік қағандығына, екінші бөлігі [[Сасан]] әулетіне бағынды. ''7 – 8 ғасырларда'' Ауғанстан жерінің басым бөлігі арабтарға қарап, ислам діні кеңінен тарады. 1220 жылы елді Шыңғыс хан әскерлері жаулап алды. 16 ғасырда Ауғанстан жеріне Ұлы Моғолдар мен Сефеви әулеті билік жүргізді. Орта Азиядан ығысқан [[Бабыр]] 1504 жылы [[Кабулды]], кейін Ауған жерін тұтас жаулап алып, Ұлы [[Моғол әулеті]]не бағындырды. Жеке иеліктерге бөлінген Ауғанстан жерінде ''1747 жылы'' [[Ахмад шаһ Дуррани]] басқарған алғашқы Ауған мемлекеті орнады. Бірақ оның мұрагерлері тұсында мемлекет ыдырап, 1818 жылы Ахмад шаһ әулеті де биліктен кетті. Елді қайта біріктірген [[Дос Мұхаммед хан]] 1835 жылы әмір атанды. Бұл уақытта Ауғанстан жерін отарлауды көздеген ағылшындар елге басып кіріп (1838), Кабулды алғанымен, оларға қарсы күрес күшейіп, басқыншылар жеңіліп тынды (1842). 1878 жылы Ұлыбританияның 37 мың адамдық әскері Ауғанстанға тағы да басып кірді. Халық отаршылдардың бетін қайтарғанымен, елдің тәуелсіздігі шектеліп, сыртқы қарым-қатынасы Англияның бақылауында болды. ''1919 жылы'' өкімет басына келген [[Аманулла хан]] Ауғанстанның тәуелсіздігін жариялады. Англия мұны мойындаудан бас тартып, соғыс ашқанымен, ''1919 жылғы'' [[Равалпинди шарты]] бойынша Ауғанстанның тәуелсіздігін мойындауға мәжбүр болды.[[Сурет:Eastern Afghanistan.jpg|thumb|300px|Ауғанстанның шығысы]]
Қазіргі Ауғанстан жерінің солтүстік бөлігін адамдар ежелгі тас дәуірінен, оңтүстік бөлігін [[қола дәуірі]]нен мекендей бастаған. Біздің заманымыздан бұрынғы 1-мыңжылдықтың 1-жартысында бұл жерде құрылған мемлекеттердің бірі [[Бактрия]] болды. Ауғанстан туралы алғашқы деректер біздің заманымыздан бұрынғы 6 ғасырдан сақталған. Бұл кезеңде ол [[Ахемен әулеті]] билеген [[Парсы империясы]]ның құрамында болды.
Біздің заманымыздың 1–4 ғасырларында Ауғанстан жерінде Кушан патшалығы дәуірледі. 6 ғасырдың 60-жылдарында Ауғанстан жерінің бір бөлігі [[Түрік қағандығы]]на, екінші бөлігі [[Сасан әулеті]]не бағынды. 7–8 ғасырларда Ауғанстан жерінің басым бөлігі арабтарға қарап, [[ислам діні]] кеңінен тарады.
1220 жылы елді Шыңғыс хан әскерлері жаулап алды. 16 ғасырда Ауғанстан жеріне Ұлы Моғолдар мен Сефеви әулеті билік жүргізді. Орта Азиядан ығысқан Бабыр 1504 жылы Кабулды, кейін Ауған жерін тұтас жаулап алып, Ұлы [[Моғол әулеті]]не бағындырды.
Жеке иеліктерге бөлінген Ауғанстан жерінде 1747 жылы [[Ахмад шаһ Дуррани]] басқарған алғашқы Ауған мемлекеті орнады. Бірақ оның мұрагерлері тұсында мемлекет ыдырап, 1818 жылы Ахмад шаһ әулеті де биліктен кетті. Елді қайта біріктірген [[Дос Мұхаммед]] хан 1835 жылы әмір атанды. Бұл уақытта Ауғанстан жерін отарлауды көздеген ағылшындар елге басып кіріп (1838), Кабулды алғанымен, оларға қарсы күрес күшейіп, басқыншылар жеңіліп тынды (1842).
1878 жылы Ұлыбританияның 37 мың адамдық әскері Ауғанстанға тағы да басып кірді. Халық отаршылдардың бетін қайтарғанымен, елдің тәуелсіздігі шектеліп, сыртқы қарым-қатынасы Англияның бақылауында болды. 1919 жылы өкімет басына келген Аманулла хан Ауғанстанның тәуелсіздігін жариялады. Англия мұны мойындаудан бас тартып, соғыс ашқанымен, 1919 жылғы Равалпинди шарты бойынша Ауғанстанның тәуелсіздігін мойындауға мәжбүр болды.
== Билік жүйесі ==
''1973 жылға дейін'' Ауғанстанда [[монархия]]лық билік орнады. ''1973 жылы'' әскери төңкеріс болып, [[республика]] жарияланды. ''1978 жылы'' тағы да қанды төңкерістен кейін өкімет басына [[Революциялық кеңес]] келді. Оны қолдау үшін ''1979 жылы'' желтоқсанда Ауғанстанға Кеңес Одағының әскерлері кіріп, онда ''1989 жылдың 15 ақпанына'' дейін соғыс қимылдарын жүргізді. Кеңес әскерлері шығарылғаннан кейін де Ауғанстанда азамат соғысы жалғаса берді. Ұзаққа созылған соғыс елді әлсіретіп, халықты күйзеліске ұшыратты. ''1997 – 98
1997–1998 жылы'' Қазақстан Республикасының үкіметі Ауғанстандағы қазақтарды көшіріп әкелдіәкелген болатын.
== Шаруашылығы ==
''Ауғанстан –— аграрлы ел''. Экономикасының негізі – ''суармалы егіншілік пен мал шаруашылығы''. [[Жалалабад каналы]] мен [[Сарда су қоймасы]] бар. Қой шаруашылығы жақсы дамыған. Сонымен қатар миллиондаған ешкі мен ірі қара, түйе мен жылқы өсіріледі. Бау-бақша өнімдері, ''бидай, жүгері, күріш, мақта, қант қызылшасы'' сияқты дақылдар өндіріледі.
Ауғанстан өнеркәсібін су электр стансалары мен әскери-механикалық зауыт сияқты бірді-екілі кәсіпорындар құрайды. Солтүстік шекарасында газ құбыры тартылған. Тас көмір мен цемент өндіріледі. [[Өңдеуші кәсіпорындар[[кәсіпорын]]дар ''мақта мен жүннен мата тоқиды, жасанды жібек шығарып, аяқ киімдер'' тігеді. [[Экспорт]]қа негізінен [[қаракөл елтірісі]] мен [[жүн]] шығарылады.<ref>Балалар Энциклопедиясы, II- том</ref>
<ref>Балалар Энциклопедиясы, II- том</ref>
== Дереккөздер ==
== Пайдаланған әдебиет ==
<references/>
== Сыртқы сілтемелер ==
{{wikify}}
{{commons|Afghanistan}}
* [http://president.gov.af/en Ауғанстан президентінің ресми сайты]
{{NavigationBox
| 