Асан қайғы Сәбитұлы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''Асан қайғы (Хасан) Сәбитұлы'''<ref> Мұхтар Әуезов энциклопедиясы - Алматы, «Атамұра» баспасы, 2011. ISBN 978-601-282-175-8 </ref>(14 ғасырдың ақыры – 15 ғасырдың басы) –мемлекет қайраткері, ақын, жырау, би, философ. [[Әз Жәнібек]] ханның ақылшысы болған. Әкесі [[Сәбит]] [[Арал|Арал өңірінің]] [[Сырдария]] жағасын мекен еткен. [[Қызылорда облысы]] [[Шиелі ауданы]] «[[Жеті әулие]]» қорымындағы [[Асан ата кесенесі]] [[Асан Қайғы мазары]] делінеді.

Оның өмір сүрген тұсы Алтын орда және қазақ халқының қалыптасу кезеңіне сай келеді. Асанқайғы шығармашылығында негізгі орын алатын қазақ тұрмысының өзекті мәселелерін арқау еткен философиялық- нақылдық жанрлар: толғау, терме, шешендік сөздер болып табылады. Асанқайғының шығармаларын жинап, зерттеумен[[Уәлиханов| Ш.Уәлиханов]], [[Потанин|Г.П.Потанин]],[[Көпеев| М.Ж.Көпеев]], [[Сейфуллин|С.Сейфуллин]], [[Әуезов|М.Әуезов]] тағы басқа айналысты. Жыраудың ақындық мұрасын бастыру XIX ғасырдың соңында басталды.[[Асан Қайғы]] заманында [[Алтын Орда]] ыдырап, оның орнына [[Қырым]], [[Қазан]], [[Өзбек]] хандықтары пайда болды. [[Ноғай ордасы]] тарап, Қазақ хандығының тарих сахнасына шығуы хандықтар арасындағы қым-қиғаш талас-тартысты аласапыран кезеңмен тұспа-тұс келді. Кейінгі ұрпақ әулие танып, аты аңызға айналған «''көшпелілер философы''» (Ш. Уәлиханов) атанған Асан Қайғы «''өзінен қалған қысқа сын болжаулары, өсиеті арқылы өзінің жайынан да, заман аңғарынан да бірталай көрініс, білік-дерек береді''» (М.Әуезов). <ref>Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344 бет. ISBN 9965-822-10-7</ref>

Асан Қайғы Сәбитұлы XIV ғасырда [[ғұмыр]] кешкен, Алтын Орда, қазақтың данышпан ақылгөй жырауы, өз [[дәуір|дәуірінің]]інің абызы, бас биі, [[Шоқан Уәлиханов|Шоқан Уәлихановтың]]тың айтуы бойынша, қазақ халқының қамын, болашағын ойлаған "дала философы", осындай ойшыл, ел қамын жеп, қайғы-қасірет кешкен Асан атына кейін "қайғы" сөзі қосылып аңыздалып кеткен. [[Шежіре-аңыз|Шежіре-аңыздардың]]дардың айтуынша Асанның әкесі Сәбит ұзақ жасаған, он сегіз мың [[ғалам|ғаламның]]ның, [[кұс|кұстыңқұс]]тың, [[жан-жануар|жан-жануардың]]дың тілін білетін, өзі көріпкел [[әулие]], атақты [[саятшы]] болса керек. Ол баласы Асанды ес білгеннен осындай [[қасиет|қасиеттерге]]терге баулып өсіреді. Сондай өнегелі, ұлағатты [[тәрбие]] көрген Асан жас кезінен-ақ туған халқынын қамын, оның келешекте ірі де, іргелі ел болу жағын ойластыра бастайды. Сондықтан да ол жас болса да [[хан]], [[сұлтан]], [[би]], [[бек|бектермен]]термен бірге жүріп, оларға ақыл қосысады, ой-пікір жарыстырып, тайталасып ержетеді. Бозбала кезінен-ақ ол ақындық-жыраулық, шешендік, тапқырлыктапқырлық өнерді жете меңгереді. Ел дауын, жер дауын, әдет-ғұрып мәселесін шешерде оның ақылдылығы, алғырлығы, кесімді, шешімді билік сөздері өзге би, шешендерден үстем боп шыға береді.

[[Әз Жәнібек]] (туған жылы 1342) Бүкіл Алаш жұртын билеген, Алтын Орда ханы Асан жырау сол Әз Жәнібекпен бірге талай-талай мәселелерді баскаруға, шешуге араласады. Әз Жәнібек өлген соң Асан би [[Дешті Қыпшақ|Дешті Қыпшаққа]]қа қайта оралады.

"Әз Жәнібек ханды уақытша табысқа мастанып кеттің, [[Қазақтар|қазақ халқының, Алтын Орда]] болашағын жете ойламайсың деп сөгеді".

:Асанқайғы қойға [[қошқар]], жылқыға [[айғыр]] салмай, бура шөгермей, [[Сиыр|сиырды]] [[Бұқа|бұқасыз]] сақтап, малды үш жылға дейін ту қылып ауған екен. Мұнысы көшкен елге төл аяқ байлау болмасын дегені болар. Сол ауынауып бара жатқан бетінде Алтын Орданың ханы [[Әз Жәнібек|Әз Жәнібекке]]ке кез болыпты. Бұрын үш рет той жасап шакырғанда Асанқайғы бармаған екен. Ауып бара жатып кез болған соң, Әз Жәнібек айтыпты:

:- Рас айтасың, Әз Жәнібегім. Ойың ұрғашыға ауған екен, - дейді Асан-кайғықайғы. - Өз бойымдағы ағат ісіңе ие бола алмаған жан едің. Сондықтан айтып отырсың, сен өзің неге той қылдың, білесің бе? Бірінші рет той қылдың, қарақалпақтың қызы [[Қарашаш]] сұлуды]] алдым деп. Екінші рет той қылдың, [[Жайық]] судың бойынан дауыл өтпесе, жан өтпейтін үй салдырдым деп. Оған несіне келейін, — деп Асан жырлап кетті:

Сол Жәнібек хан тұсында [[Қаратау]] атырабымен [[Түркістан]] тәңірегіне жан- жақтан анталаған көз тігушілер көбейеді. Шығыстан [[монғол|монғолдар]]дар, батыстан [[Әбілқайыр]] тұқымдары Түркістандағы өмірін жүргізіп, сауда-саттықты өр- кендетпекөркендетпек болады.

Бұл кезде Сарайшықта[[Сарайшық]]та отырған Жәнібек хан [[Еділ]], [[Жайықты]], [[Жем]], [[Ойыл]]ды тастап Түркістанға қарай үдере көшіп, қоныс аударады. Сонда Жәнібектін бұл әрекетін Асан би жақтырмай, оған былай деп сын айтады:

Жәнібек ханға тілін алдыра алмаған Асан би Түркістанға қарай қаптап келе жатқан көш алдынан шығып, ондағы игі жақсы жасы үлкен [[қария|қарияларға]]ларға [[би]], болыс, байларға бұрылып тағы мынадай [[ақыл-нақыл]] айтыпты:

Асан ата мұндай ақыл-нақыл, толғауды Әбілқайыр ханға да талай рет айтыпты. Бір [[жол]]ыжолы Әбілқайыр хан ұзақ [[сапар]] шегіп, жер шолып қайткан Асан абыздан:

:Адам ясүрерсүрер жер екен...

Бір [[жаз|жазда]]да Әбілқайыр хан өзінің [[Маңғыт]] деген әйелінен туған тұңғыш ұлы қайтыс болып, ас береді. Бұл ұлан-асыр ас Ұлытау мен Ақкөл аралығындағы көк орай шалғынды кең далада өтеді. Асқа аяқ жетер атыраптан көп халық жиналады. Ханды [[құрмет]] тұтқан жер-жердегі бай, бектер, сұлтан, билер бірінен бірі асыра тарту-таралғысымен артынып-тартанып жетеді. Ас бірнеше күнге созылады. [[Ат жарыс]], [[бәйге]], [[көкпар]], [[күрес]] дейсің бе, әйтеуір қазақ [[дәстүр]]інде бар барлық [[салт-сана]], [[ойын-сауық]]тың бәрі өтеді. Ақындар айтысады, күйшілер күй шертеді, әншілер ән салады. Хан сол бір асты өзінің ақылгөй абызы сарай жырауы Асанқайғыға басқартады. Бірнеше күнге созылған осы жиынды Асан жырау:

Осы ас өтерден бірер жыл бұрын Асанқайғы жырау халқынын [[болашақ]] қамы үшін қазақтың кең дала, қаласын шарлап, "[[ЖерүйықЖерұйық]]ты" іздеп оралған екен. Оны көптен бері көрмей, аталық ақыл, өсиетін тыңдай алмай, сағынып аңсап жүрген ел-жүрты сөз иіні келген кезде өздерінің сұрақ, өтініштерін тұс-тұсынан жаудырыпты. Біреулер: "Қалай еткенде елге әділдік орнайды?" дегенде ол:

:Жас көрілеркәрілер отырып,

деп толғаныпты. Асанқайғы жырау осы ойын тағы да әрмен жалғастыра түсіп, айнала тәңіректеп отырған бай, болыс, би, төрелерге қарата мына сөзді айтыпты:

"...Халқының болашағын ойлап қамығады. Оның ойынша жер үстінде адамзат тіршілігінде көруі мүмкін ұжмақ бар, оның аты - "ЖерұйыкЖерұйық". Бұл елді жау алмайтын, малға жұт келмейтін, шөбі шүйгін, суы мол қоныс. Онда жұрттың бәрі тең, бәрі де шат-шадыман тіршілік кешеді, ел ал асы, ру таласы жоқ. Малға жай, елге ырыс осындай мекен барын ғайыптан болжап білген, Асанкайғы енді сол жерді іздеп табу үшін желмаяға мініп, тәңіректіңтөңіректің төрт бұрышын кезеді. Жолында кездескен тау, өзен, шұрайлы жерлерге, халыққа пайдалы жағын есептеп, тиісті бағасын беріп отырады".

:- Батыста Асанқайғы МанғыстауғаМаңғыстауға үш барып, үш кайтыпты. Екі баласы: "Маңғыстау малға жайлы қоныс бола алар ма?" - деп сұраған екен. Сонда Асан бабамыз: "Түбінде мал баққан шаруаға Маңғыстаудан жақсы жер болмас" - деген екен.

:- Шыңғырлауды көргенде: "Ай Шыңғырлау жылқы өзі өскен жоқ Шыңғырлау сен өсірдің" - деп үш айналып, ШынғырлаудыңШыңғырлаудың суына қолын малып отырып: "Шыңғырлау өкпелер, аттың ерін ал, қонайық, ат суарып, аунап қунап кетейік", - депті.

Сыр бойын көргенде: "Басы байтақ, аяғы тайпақ қоныс екен, Қаратауды жайласам, Сырдың бойын қыстасам, қоныс болуға сонда ғана дұрыс екен", - депті.

#[[этикалық дүниетаным]] – ұлы жыраудың философия ойларының өзегін құрайды. [[Адам]], адамшылықтың басты қасиеттері, олардың мәні мен сипаты жоғары имандылық деңгейінде қарастырылған. [[Поэтика|Поэтикалық]]лық формамен берілген этикалық ұғымдар, түсініктер, қағидалар [[Шығыс]] өркениетіне тән ерекшеліктермен сабақтастық тауып, адамгершіліктің алуан қырлы болмысын айқындайды. <ref> Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2 </ref>