|
Барақ Қарауыл бай, Қарауыл Шілмәнбетұлы, Байдәулет Шілмәнбетұлы - 1750 жылдар жобасында дүниеге келіп, 1849 жылдың жобасында дүниеден өткен.
[[Барақ Бигелдіұлы]]ның үлкен ұлы Шілмәнбеттің үлкен ұлы Байдәулет жасынан зерек өскен жан екен. Байдәулет туралы ел ішінде әңгімелер көп. Бұл кісінің азан шақырып қойған аты Байдәулет екен. Сырдың бойынан, қазіргі Ақтөбе өңірі жерінен көшіп келген аз ғана ағайын [[Абылай хан|Абылай]] бөліп берген, Қызыл Сеңгір мен [[Жетіқоңыр]] аралығындағы жердің шаруашылыққа жайлы шұрайлы жерлеріне таласып қалады. Бірталай атаның адамдары жақсы жерлерді бауырына басқысы келіп, өздері икемдегілері келіп өзара тартысқа түседі. Келісе алмаған ағайындар, «Біздің сұраған жерлерімізді бермесеңдер, көшімізді өзіміздің үйренген тұсымызға қайта бұрамыз» деп, ренішке бой алдырып, кері қарай көшуге дайындық қылады. ОсынауСонда билер ақылдаса келіп әр атадан бір баладан, жалпы ұзын жердісаны ыңқырық-шыңсызелу егеленудіңбаланы жолынатқа іздегенмінгізіп, ағайындарбатыстан ортақшығысқа бәтуағақарай жарыстырады. Жерлер алдын-ала келебөліктерге алмайбөлінісіп, өзәр араларындағыбөліктің билердібиігіне жинапарнайы кеңесқарақшылар құрадықадалып қойса керек. СондаКімнің билераты ақылдасасол келіпқарақшыға мынадайбірінші бәтуажетсе, айтыпты:сол ауыл сол жерге орналасатын болып белгіленеді. Елдің басы алғашқы қарақшыға ауып, бағытты сонда нұсқайды. Елден бұрын төбенің басындағы қарақшыға жетіп, Байдәулет ат ойнатып тұрады. Осылай, Байдәулеттің арқасында сол жерге Тама тайпасының [[Дәулеткелді (ру)|Дәулеткелді]] балалары еге болған екен. Байдәулеттің ат бәйгесінде жеңіп алған жерін Қоңыртөбе деуші еді. Ол [[Сарысу (өзен)|Сарысу]] өзеніне таяу, [[Жезқазған]]ға қарайғы асфальт жолдың Жетіқоңыр жақ бетінде, [[Ұлытау ауданы]]ның «Сарысу» кеңшарының Баймырза деген бөлімшесінен бері оңтүстікке қарай орналасқан.
Қарауылдың дүниеге шыр етіп келгенде қойылған аты, періште «әумин» деп қойған есімі – Байдәулет дедік қой. Жасынан пысық, ширақ болған. Ертерек атқа мінген. Он бес-он алтысында билікке араласқан. Дәулеткелді атаның балаларына деп «Қоңыртөбе», «Ақкөл», «Жиделісай», «Тобылғылыны» жеңіп алғаннан соң, Байдәулет аты ескерілмей, «Қарауыл» атымен елге танылады. ▼- Жігіттер, сендер таласпаңдар. Біздің еншімізге тиген жер - қандай үлкен жер. Оның бітімі оңайшылықпен келмесе керек. Адам шығынына, қан төгіске бармайтын, көшті қайтта бұрғызбайтын мынадай келісімге келейік. Әр елден бір баланы атқа мінгізіп, бәйгеге жіберейік. Кімнің аты бірінші келсе, жер соған тиесілі болсын, - десіпті.
Осыған бәрі келісіп, қол алысады. Әр атадан, әлде әр ауылдан бір баладан ба екен, жалпы ұзын саны қырық-елу баланы атқа мінгізіп, батыстан шығысқа қарай жарыстырады. Жерлер алдын-ала бөліктерге бөлінісіп, әр бөліктің биігіне арнайы қарақшылар қадалып қойса керек. Кімнің аты сол қарақшыға бірінші жетсе, сол ауыл сол жерге орналасатын болып белгіленеді. Елдің басы алғашқы қарақшыға ауып, бағытты сонда нұсқайды. Елден бұрын төбенің басындағы қарақшыға жетіп, Байдәулет ат ойнатып тұрады. Шауып келе жатқан балалар:
- Неменеге барамыз, бізден бұрын басқалар барып қойыпты ғой. Төбенің басында қарауыл тұр ғой, - десіп сол жерден кері қайтып кетіпті.
Осылай, Байдәулеттің арқасында сол жерге біздің Тама тайпасының [[Дәулеткелді (ру)|Дәулеткелді]] балалары еге болған екен. Байдәулеттің ат бәйгесінде жеңіп алған жерін Қоңыртөбе деуші еді. Ол [[Сарысу (өзен)|Сарысу]] өзеніне таяу, [[Жезқазған]]ға қарайғы асфальт жолдың Жетіқоңыр жақ бетінде, [[Ұлытау ауданы]]ның «Сарысу» кеңшарының Баймырза деген бөлімшесінен бері оңтүстікке қарай орналасқан. Қоңыртөбенің бергі жағында Созақ ауданынының «Шу» кеңшарының жылқышылары отыратын «Аққұдық» деген құдық бар еді. Сол «Сарысу» кеңшарының бергі шығыс жақ бетінде, асфальттың бойында Ақкөл деген жер бар екен. Керемет үлкен айдын көрінеді. Сол көлді біздің елдің адамдары: «Ақкөл біздің Кіші жүздің алғаш келіп жайлаған жері екен» деп. Енді қарасаңыз, Созақта Қарабура, «Әулие жартаста» Тасыбай, Жетіқоңырда Ерубай, Сарысу бойында Қойбақтың бейіті. Осымен-ақ біздің Таманың жері дәлелденіп тұрған жоқ па?!
▲Қарауылдың дүниеге шыр етіп келгенде қойылған аты, періште «әумин» деп қойған есімі – Байдәулет дедік қой. Жасынан пысық, ширақ болған. Ертерек атқа мінген. Он бес-он алтысында билікке араласқан. Дәулеткелді атаның балаларына деп «Қоңыртөбе», «Ақкөл», «Жиделісай», «Тобылғылыны» жеңіп алғаннан соң, Байдәулет аты ескерілмей, «Қарауыл» атымен елге танылады.
Ол кездегі жеңгелер де қайындарының атын тікелей атамай, тергеп айтады екен. «Еркем», «Кенжем», «Бірдеңем», «Шірдеңем» деп жатады. Өзінен-өзі тіленіп «Қарауыл» аты жабысқаннан соң, жеңгелері де сол атты лайық көріп Байдәулет атын ұмыттырып, Қарауыл атандырып жіберген ғой.
- Еңбек сеніке ғой, өзің осы жерге егелік етерсің, - депті ғой сонда елдің басшылары.
Бұл сөзді құп көріп «Елдің, жердің шекарасынан еш бір жан суық қадамын баспасын» деп Қарауыл атамыз бүтіндей аттан түспейтін, ел күзетінде болыпты. Жерді торып, малды торып, елінің ертеңгі күні ашықпауын, жаудың қолына түспеуін қарауылдап жүретіндігі үшін, ел ақсақалдары жиылып:
Өзі ақылды, өзі сақ, өте шырамтал, білгір кісі болған дейді Қарауылды бұрынғылар. Көрегендік қасиеті бар бойында, әрі еш нәрседен тайсалмайтын батырлығы қоса болған. Ақсақалдар батасы қабыл болып, осы күнге дейін Байдәулет аты аталмай, Қарауыл атымен есте қалған.
Кейіннен Қарауылға мал бітіп, дәулет қонады. Осы кезде бай аты қоса шығып, Қарауыл бай атымен танылады. Кейінгі ұрпақтары Қарауыл байдың ұрпағымыз деп оны мақтанышпен айтады. Айтқаны болған, дәуірлеген кісі екен. Атын атап қалған жанның басынан қамшымен тартып жібереді екен: «Мен сенің құрдасың ба едім» деп.
Барақ батырдың бар кезінде-ақ үлкен ұлы Шілмәнбеттен туған немересі Байдәулет (Қарауыл) бөлек ауыл болып өркен жайып отырған. Барақтың ұрпақтары бойшаң, өңкей ұрдажық, өмірі соғыспен өткен жандар болған. Мына жақтан Арғын шабады, мына жақтан Найман шабады. Екі ортада қырылысып, орын ығыстырып та кетіп отырған. Сондықтан да бір ғана Сарысу өзенінің бойында тұрақтап қалмай, бірде Шу өзені бойын жайлап, бірде Арал теңізін барлап, бірде Қарағанды тұсындағы Топар өзені бойына дейін жайлап жүріпті. Қандай жерге бармасын, ел шетіне үйін тігіп, күзетте Қарауыл бабамыз отырғанға ұқсайды.
Қарауыл бай екі некелі жан болған деседі. Бірінші алған бәйбішесінен Кәтікен, Тауасар, Тілеген, Қошқар, Мошқал, Есілбай туады. Кейінгі алған тоқалы өте бір мейірбанды жан болған екен. Одан Құдайберген, Қойбақ, Қозыбақ дүниеге келген. Қарауылдың тоқалы маңайындағы елді өзіне баурап, үйінің маңын думанға бөлеп жүретін жан екен. Есіктегі күңіне де, құлақ кесті құлына да аналық қамқорлықпен қарай білген жан десетін. Содан да ауыл балалары өз әкелерінің атын атамай Қарауылдың баласымыз дейтін болған. Сол рухта тәрбиеленіп, сол рухта өскен.
Ендігі бір әңгімеде Қарауылдың жұлдызға қарап ертеңгі күнге болжам жасайтын есепшілік қасиеті болған деседі. Бірде Ерубай бидің баласы Мамырат бір жаққа кетіп бара жатып, төбенің басында тұрған Қарауылға сәлемдесіп өтеді.
- Көп жаса, айналайын! Қайда барасың, балам, - дейді шал Мамыраттың қолын жібермей.
- Ата, ана бір ауылда шаруам шығып қалып еді. Соның қамымен бара жатырмын, - дейді Мамырат ойында түк жоқ.
- Ендеше, балам, ол тірлікті ертеңге қалдыр. Қазір аялдамай, үйіңе қайтқайсың. Қазір қатты жауын болады. Босқа үсті-басың малмандай болмай тұрғаныңда үйіңе қайта қой, - депті шал.
Аспанға қараса бір түйір де бұлт жоқ. «Қарияның айтқанын істеп, ол шаруаға ертең-ақ барармын» деп Мамырат үйіне асығыс қайтады. Орта жолда жауын басталып, арты нөсерге айналады. Мамырат аман-есен үйіне жетіп жығылып, Қарауыл атаға алғысын жаудырыпты дейтін ескінің көзі қариялар.
Қарауыл әруақты жан екен. Түн баласына ұйқы көрмейтін арқалы әулие болған. Бәйгеге жүйрік ат қосып, бәйге мәреге жақындағанда, таяғын жерге шаншып қойып, шапқан аттар жайлы алдын ала болжам айтып отырады екен. Алған бәйгесін туған-туыс демей ауыл адамдарына түгелдей бөліп беретін болған.
Қалмақтар қазақ жерін қан қақсатып басып та алып жүрді ғой. Сол уақытта елдің басын қосып, туын ұстаған жандарға ру басы ретінде тайшы атты атақ беретін болған. Сол атақ қалмақ-жоңғар мемлекеті құлағаннан кейін де қазақ жерінде жойылмай қалып кеткенге ұқсайды. Себебі, Қарауыл бабамызды маңайындағы ел дәріптеп [[Тайшы]] атандырған екен. Елінің ақылшы, данагөй қариясы болады. Ұзын бойлы, жауырынды, басы қазандай жан екен дейді. Өте зерек, сұсты адам болған.
Сөйткен Қарауыл бабамыз тоқсанның сеңгіріне келеді. Әбден болып-толған, еліне-жұртына еңбегі сіңген дана қарттың бұл күндері базары қайтып, өмірден де баз кешкендей кезеңі болса керек. Баяғы ел шетінде отыратын әдетімен өзен жағалап келіп қалса керек. Көктемгі сең жүріп жатқан уақыт. Сарысу өзенінің қызыл топырақты жағасындағы (қазір Қызылжар аталып кеткен жерде) жардың басында отырып, жүріп жатқан сеңге қарап қиялға беріледі. ЖастықОсылай шақты, өмір үшін арпалысты, жанталастарды есіне түсіргендей болады. Күңгірлеген, дүркіріген дауыстар қарт күйшінің арқасын қоздырады. Қобыздың құлағында, домбыраның шанағында ойнаған күйшінің құлағына бір әдемі ызың келгендей болады. Дереу артқа шегініп, қоржынның басына салынған домбырасын қолға алады. Жәйімен дыңғырлатып бастаған күйі, сеңнің тасырлаған үніне ұласады. Өзеннің әуеніне еліткен, бойынан ыстық жалыны кете бастаған, құлағы тосаңданған қарт домбыраны күмбірлете жар басына қалай келіп қалғанын да білмесе керек. Күйге қатты беріліп кеткендіктенотырып астындағы жардың шайқалақтағанын да байқамай қалса керек, жар қозғалып суға құлап кетеді. Маңайындағы елді көзі тірісінде піріміз, бабамыз деп табындырған Шілмәнбетұлы Байдәулет атамыз, Қарауыл бай солай қайтыс болған дейді көнекөздер.
Ертеректе Қарауылдың бейітіне топалаң болған малды, жынды болып дертке ұшыраған адамды апарып түнетеді екен. Кейінгі уақытта да ем іздеп келіп, баба басына түнейтіндер көп болған.
Қарауыл байдың өлген уақытында орыс экспедициялары қазақ жерін көп шарлаған көрінеді. Тарихты зерттейміз деген желеумен бейіттердіі тонап, елдің наласына да ұшыраған көрінеді. Қарауыл бабамыздың атақ-даңқы көрнекі болғандықтан, ол кісіні де барынша ардақтап, марапаттап көмгенге ұқсайды. Бейіт тонаушыларға қор болмасын деп топырағы кеппей тұрып-ақ сағанасын тұрғызып жібереді. Сағананың кірпішін саз топыраққа сүт қосып илеген дейтін, қысырақтың үйірін айдап, лайдың иін қандырған. Сағананың қабырғасын қалаған уақытта қабырғаның өте қалыңды сонша қабырғаның үстінде лай тасыған, кірпіш тасыған өгіз арбалар жүрген деседі. Қарауылдың сүйегі сағана қабырғасының астында қалып кеткен-міс. Қарауылдың бейітін қалаған жанның бірі інісі, менің үлкен бабам Тінібай (Тұяқ) палуан. Тұяқтың жерде тұрып сылаған қолының іздері әлі күнге дейін сақталған. Сағананың ішкі бетінде жерден 3-3,5 метр биіктікте тұр алақанның іздері.
1936 жылы Жезқазғанға қарай темір жол тартылғанда Жаңаарқа ауданындағы Қызылжар бекетіндегі жардың қарсы бетінде жалғыз Қарауыл байдың бейіті ғана тұрады екен. Одан кейін түскен басқа бейіттер. Қызылжар бекетіндегі Сарысу өзенінің көпірінен батысқа қарай жүргенде, өзеннің теріскей жағындағы көп сағаналардың ішінде «мен мұндалап» көрінетін ең үлкен сағана – біздің Қарауыл бабамыздың сағанасы. Сарысу өзенінің бойында биік сеңгірдің басында тұр. Оңтүстіктен қарағанда маңайы жазық, далиып жатқан дала. Сол жердің бәрі толып жатқан қорым. Сол қорымның батыс жақ бетінде, ерекше көрініп Қарауылдың сағанасы тұр. Бейіттің қабырғасының жалпақтығы екі құлаш болып келеді.
Ертеректе Қарауылдың бейітіне топалаң болған малды, жынды болып дертке ұшыраған адамды апарып түнетеді екен. Кейінгі уақытта да ем іздеп келіп, баба басына түнейтіндер көп болған. Мысалға, Жамбыл облысы Сарысу ауданы Жайылма ауылынан Оңдыбайұлы Базар деген жігіт келіп, менингит болып ауырып, жазылмайтын басының ауруын қойғыза алмай, бабасы Қарауылдың басына түнеп, осыдан жазылып кеткен. Сөйтіп, бабасының басына апарып мал сойып, құран оқытқан. Бұл 1980 жылдардың басында болған уақиға.
Қарауылдың дүниеден өткенінен кейін көп ұзамай Кедей Қазанғап шешеннің жылдық асы өтеді. Сонда жаршы балаға Ерубай бабамыз: «Ана бес қақбасты айналып бір шауып келгейсің. Бәлкім, орындарынан тұрып, балаларын қолтығынан демер ме екен?!» депті дейді. Сондағы бес қақбас, бес шалдың бірі осы Қарауыл екен дейтіндер бар.
Қазанғаптың асы қай кезде болды дегенге келсек, «История Казахстана в русских источниках» атты мұрағаттық кітапта Хангелді Бөріұлы Тама болысын 1849 жылғы 16 желтоқсаннан бастап басқарған делінеді. Одан соңғы болыс [[Нұрша Қылышұлы]] 1852 жылғы 20 қазанда бекітілген. Осыған қарап, Қазанғап асынан кейін Хангелді болыстықтан түсірілді дейтін әңгімені негіз қылып алып, ол асты 1852 жылғы қыркүйек айында болған деген топшылау жасауға болады. Демек, Қарауыл бай Қазанғаптан бұрын қайтыс болған. Бірақ, қай жылы екені белгісіз. Жобамен, 1840-49 жылдар деп мұғдарлауға болатын секілді.
[[Санат:Тұлғалар]]
[[Сурет:Барақ Қарауыл байдың сағанасы|сүрмесіз|солға]]
|
