Теориялық физика: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
ш {{Суретсіз мақала}} үлгісін үстедім
Өңдеу түйіні жоқ
1-жол:
'''Физикалық теория'''
 
1. Адамдар [[табиғат]] құбылысын зерттей отырып, негізінен мына үш сұрақка жауап іздейді. Қандай құбылыс жүріп жатыр? Қалай жүріп жатыр? Неге бұлай жүріп жатыр? Бірінші сұраққа жауап алу үшін бақылау жүргізеді. Екінші сұрақта эксперименттің рөлі арта түседі. Ал соңғы сұраққа негізгі жауапты физикалық теориядан аламыз. Сөйтіп, физикалық теорияның негізгі қызметі құбылысты түсіндіру болып табылады.
1. Адамдар [[табиғат]] құбылысын зерттей отырып, негізінен
мына үш сұрақка жауап іздейді. Қандай қүбылыс журіп жатыр?
Қалай журіп жатыр? Неге бұлай жүріп жатыр? Бірінші сұракка
жауап алу үшін бақылау жүргізеді. Екінші сүракта эксперименттің рөлі арта түседі. Ал соңғы сүраққа негізгі жауапты физикалық теориядан аламыз. Сөйтіп, физикалық теорияның
негізгі қызметі қубылысты тусіндіру болып табылады.
 
2. Физикалық құбылыстарды жәнө оларды сипаттайтын заңдарды бір-бірімен өзара байланыстыра отырып түсіндіретін жүйелі білім физикалық теория деп аталады. Физикалық теория құрамына: құбылыстың сипаттамасы, эксперименттердің нәтижелері, ұғымдар, негізгі идеялар, модельдер, болжамдар, заңдылықтар, зерттеу әдістері (математикалық әдістер де) кіреді. [[Теория|Теориялық]] зерттеу әдістерінің негізіне адамның ой қорытуы жатады.
2. Физикалық құбылыстарды жәнө оларды сипаттайтын
заңдарды бір-бірімен өзара байланыстыра отырып түсіндіретін жүйелі білім физикалық теория деп аталады. Физикалық теория құрамына: құбылыстың сипаттамасы,
эксперименттердің нәтижелері, ұғымдар, негізгі идеялар, модельдер, болжамдар, заңдылықтар, зерттеу әдістері (математикалық әдістер де) кіреді. [[Теория|Теориялық]] зерттеу әдістерінің негізіне
адамның ой қорытуы жатады.
 
Физикалық құбылыстардың сипатына қарай физикалық теориялар да әр түрлі болып келеді. Алайда, [[физика|физикалық]] құбылыстарды, олардың сан алуандығына қарамастан, бірнеше іргелі физикалық теориялар теңірегінде ғана топтастыруға болады. Мектеп курсында физиканың төрт іргелі теориялары карастырылады. Бұл теориялардың негіздерімен бірте-бірте кейінірек танысасыңдар. Төменде олардың қандай құбылыстарға арналатыны ғана айтылады.
айтылады.
 
Мысалы, жылдамдығы аз, ірі (макроскопиялық) денелердің механикалық қозғалысына байланысты кұбылыстарды Ньютонның классикалық [[механика]] теориясы түсіндіреді.
механикалық қозғалысына байланысты кұбылыстарды Ньютонның классикальщ [[механика]] теориясы түсіндіреді.
 
Жылулық құбылыстарға байланысты сұрақтарды термодинамика және молекулалыңмолекулалық физика теориясынан ұғынуға болады. Бұл теория мынадай сұрақтарға да жауап береді: денелер
қызғанда неге ұлғаяды? Ыстық шайға салған қасық неліктен қызады? Here бір дене жылуды жақсы, ал екіншісі нашар өткізеді?
қызады? Here бір дене жылуды жақсы, ал екіншісі нашар өткізеді?
 
Электрлік және магниттік құбылыстар, солардың ішінде радиотолқындардың алынуы мен таралуы, сондай-ак электромагниттің қасиеттері және электр тогының пайда болуы электпродинамикаэлектродинамика теориясында баяндалады.
 
Өте жылдам козғалатын, көзге көрінбейтін элементар белшектергебөлшектерге байланысты құбылыстарды кванттыцкванттық механика теориясы түсіндіре алады. Мектептегі [[физика]] пәні бүл теориялар туралы жалпы мағлұмат береді.
туралы жалпы мағлұмат береді.
 
Теориялык әдістердің басқа әдістерден басты ерекшелігінің бірі - эвристикалық (болжағыштық) пайымдаулар жасай алуы. Ғылыми теориялар құбылысты түсіндіріп қана қоймайды, олардың келешекте қалай өтетінін алдын ала болжап айтуға да мүмкіндік береді.
бірі - эвристикалық (болжағыштық) пайымдаулар жасай алуы.
Ғылыми теориялар құбылысты түсіндіріп қана қоймайды, олардың келешекте қалай өтетінін алдын ала болжап айтуға да мүмкіндік береді.
 
3. Физикалык теорияның тарихи дамуына мысал ретінде заттың құрылысы туралы молекулалы-кинетикалық теорияның қалыптасуын алуға болады.
заттың құрылысы туралы молекулалы-кинетикалық теорияныңқалыптасуын алуға болады.
 
Ежелден-ақ адамдарды табиғаттағы заттардың түрленуі, бір күйден екінші күйге ауысып, қасиеттерін өзгертуі ойландырып келді. Мысалы, неге су қатып, мұзға айналады, ал қыздырғанда буға айналып кетеді? Сол сияқты металдар да қыздырғанда балқиды да, суытқанда қатаяды. Ал олар булана ала ма? Заттың құрылысы туралы теория осындай сұрақтарға нақты жауаптар бере алады.
Ежелден-ак адамдарды табиғаттағы заттардың түрленуі, бір
күйден екінші күйге ауысып, қасиеттерін өзгертуі ойландырып
келді. Мысалы, неге су катып, мұзға айналады, ал қыздырғанда
буға айналып кетеді? Сол сиякты металдар да қыздырғанда балкиды да, суытқанда катаяды. Ал олар булана ала ма? Заттың
құрылысы туралы теория осындай сұрақтарға нақты жауаптар
бере алады.
 
Алғаш рет денелердің барлығы да өте кішкентай бөлшекбөлшектерден тұрады деген идея ертедегі Эллада елінде қалыптасты. Оның негізін салушы - грек ғұламасы [[Демокрит]] (б.з.б. 460-
370). Ол кез келген денені ұсактап бөле отырып, ең соңында бөлінбейтін бөлшек - [[атом|атомды]] (грекше атомос - бөлінбейтін) алуға болады деді. Атомдар үздіксіз козғалады, әр түрлі денелердің атомдарының пішіні мен көлемдері де өр түрлі болады деп пайымдады.
терден тұрады деген идея ертедегі Эллада елінде қалыптасты.
Оның негізін салушы - грек ғұламасы [[Демокрит]] (б.з.б. 460-
370). Ол кез келген денені ұсактап бөле отырып, ең соңында
бөлінбейтін бөлшек - [[атом|атомды]] (грекше атомос - бөлінбейтін)
алуға болады деді. Атомдар үздіксіз козғалады, әр түрлі денелердің атомдарының пішіні мен көлемдері де өр түрлі болады
деп пайымдады.
 
Демокриттің идеясын [[Эпикур]] (б.з.б. 341-270) одан әрі дамытты. Ол да Демокрит сияқты атомдар өздерінің пішіні мен көлеміне және салмағына қарай әр түрлі болады деп қорытты.
Заттьщ құрылысы туралы мұндай пайымдаулар [[эксперимент]] жүзінде дәлелденбеген, тек жорамалдар ғана еді. Сондықтан заттың атомдық құрылысы туралы ілім ұзақ уақыт қолдау таппады. Тіпті ұлы [[Аристотель|Аристотельдің]] өзі де [[Демокрит|Демокриттің]] көзқарасымен келіспеді. Ол денені шексіз ұсақтап беле беруге болады деді. Ал [[Еуропа|Еуропада]] [[Қайта]] ерлеу дәуірінің өзінде де (XVII ғ.) заттын атомдардан тұратыны туралы ілімді таратушыларды өлім жазасына кесетін болды. Соған қарамастан өзінің ғылыми көзкарасы үшін отқа өртенген [[Джордано Бруно]] (1548-1600) заттардың атомдардан тұратынын қорғаумен өтті. Қайта өрлеу дәуірінің соңына қарай заттың атомдық құрылысы туралы ілім толық жеңіске жетті. Оған кептеген ұлы ғалымдардың еңбектері мен ашқан жаңалықтары өсер етті.
Заттьщ құрылысы туралы мұндай пайымдаулар [[эксперимент]]
жүзінде дәлелденбеген, тек жорамалдар ғана еді. Сондыктан
заттың атомдык құрылысы туралы ілім ұзақ уақыт қолдау таппады. Тіпті ұлы [[Аристотель|Аристотельдің]] өзі де [[Демокрит|Демокриттің]] көзқарасымен келіспеді. Ол денені шексіз ұсақтап беле беруге болады деді.
Ал [[Еуропа|Еуропада]] [[Қайта]] ерлеу дөуірінің өзінде де (XVII ғ.) заттын
атомдардан тұратыны туралы ілімді таратушыларды өлім жазасына кесетін болды. Соған қарамастан өзінің ғылыми көзкарасы үшін отқа өртенген [[Джордано Бруно]] (1548-1600) заттардың
атомдардан тұратынын қорғаумен өтті. Қайта өрлеу дөуірінің
соңына қарай заттын атомдык құрылысы туралы ілім толық
жеңіске жетті. Оған кептеген ұлы ғалымдардың еңбектері мен
ашқан жаңалықтары өсер етті.
 
Зат кұрылысының молекулалы-кинетикалыңкинетикалық теориясыньщтеориясының негізгі қағидаларын кейінірек [[Ломонос|М.В.Ломоносов]] былай қорытындылап берді:
негізгі қағидаларын кейінірек [[Ломонос|М.В.Ломоносов]] былай қорытындылап берді:
 
1) Барлық заттар өте усақұсақ бөліиектерденбөлшектерден - молекулалар мен атомдардан (Ломоносовша «корпускулалардан») тұрады;
мен атомдардан (Ломоносовша «корпускулалардан») тұрады;
 
2) Молекулалар мен атомдар уздіксізүздіксіз ретсіз цозгалыстақозғалыста болады;
болады;
 
3) Молекулалар мен атомдар өзара әрекеттеседі.
 
4) XIX ғасырдағы эксперименттік зерттеулер зат құрылысы туралы молекулалы-кинетикалық теорияның барлық қағидаларының орындалатынын көрсетті. Мысалы, 1827 жылы ағылшын
ғалымы Р. Броун (1773-1858) эксперимент жүзінде молекулалардың үздіксіз әрі ретсіз козғалыста болатынын дәлелдеді. Ол өсімдіктердің сұйықтықтағы тозаңшаларын микроскопта бақылау барысында олардың үздіксіз және ретсіз қозғалыста болатынын көрді. Here өсімдік тозаңшалары тынық сұйықтықта ретсіз қозғалыста болады? Бұл сұрақтың жауабын молекулалы-кинетикалық теория береді.
туралы молекулалы-кинетикалық теорияның барлық қағидаларының орындалатынын көрсетті. Мысалы, 1827 жылы ағылшын
ғалымы Р. Броун (1773-1858) эксперимент жүзінде молекулалардың үздіксіз әрі ретсіз козғалыста болатынын дәлелдеді. Ол
өсімдіктердің сұйықтыктағы тозаңшаларын микроскопта бакылау барысында олардың үздіксіз және ретсіз
козғалыста болатынын көрді. Here
өсімдік тозаңшалары тынық сүйыктықта ретсіз қозғалыста болады? Бұл
сұрактың жауабын молекулалы-кинетикалық теория береді.
Расында да, үнемі үздіксіз және
ретсіз қозғалыста болатын сүйык молекулалары тозаңшаны жан-жағынан
соккылайды. Олардың соккылауы үздіксіз және әр түрлі бағытта болатындықтан, тозаңшалар да үздіксіз өрі
ретсіз қозғалысқа түседі.
Ұсақ бөліиектердің (шаң-тозаңның, т. б.) ауа мен суйъщтықтардағы ретсіз әрі үздіксіз қозғалуы
броундық қозеалыс деп аталады.
Бөлшектердің броундық қозғалысы
атомдар мен молекулалардың бейберекет үздіксіз қозғалысының салдары болып табылады.
 
Расында да, үнемі үздіксіз және ретсіз қозғалыста болатын сүйык молекулалары тозаңшаны жан-жағынан соққылайды. Олардың соққылауы үздіксіз және әр түрлі бағытта болатындықтан, тозаңшалар да үздіксіз әрі ретсіз қозғалысқа түседі. Ұсақ бөлшектердің (шаң-тозаңның, т. б.) ауа мен сұйықтықтардағы ретсіз әрі үздіксіз қозғалуы броундық қозғалыс деп аталады. Бөлшектердің броундық қозғалысы атомдар мен молекулалардың бейберекет үздіксіз қозғалысының салдары болып табылады.
5) Қазіргі кезде металдардағы
молекулалар мен атомдарды үлкейтіп көрсететін электрондық микроскоптар мен иондық проекторлар
бар. 18-суретте электрондық микроскоптың үлкейтуімен түсірілген алтын кристалындағы атомдардың орналасу тәртібі және олардың ара кашықтықтары берілген. Мұнда бір анг- 19-сурет
стрем (1А°) 1 см/10 ообо 000 =10 8
сантиметрге тең. Ал 19-суретте иондық проектордың үлкейтуімен алынған вольфрам атомдарының нобайы
көрсетілген.
 
5) Қазіргі кезде металдардағы молекулалар мен атомдарды үлкейтіп көрсететін электрондық микроскоптар мен иондық проекторлар бар. 18-суретте электрондық микроскоптың үлкейтуімен түсірілген алтын кристалындағы атомдардың орналасу тәртібі және олардың ара қашықтықтары берілген. Мұнда бір ангстрем (1А°) 1 см/100 000 000 =10 <sup>-8</sup> сантиметрге тең. Ал 19-суретте иондық проектордың үлкейтуімен алынған [[вольфрам]] атомдарының нобайы көрсетілген.
6) Ғылыми теорияның мәні құбылысты түсіндірумен ғана шектелмейді. Ол ЖЭ.ҢЙ күбылыстарды болжап,
 
заттардың жаңадан туатын сапалық
6) Ғылыми теорияның мәні құбылысты түсіндірумен ғана шектелмейді. Ол және құбылыстарды болжап, заттардың жаңадан туатын сапалық қасиеттерін де алдын ала айтып беруге жәрдемдеседі. Шынында да, молекулалы-кинетикалық теорияға негіздеп қасиеттері мүлдем жаңа материалдарды колданқолдан жасап алу мүмкіндігі туды. Мысалы, табиғи алмастан (қырналған алмасты бриллиант дейді) кем түспейтін жасанды алмастар
(қырналған алмасты бриллиант дейді) кем түспейтін жасанды алмастар
жасалды.
 
Алмас да, көмір де көміртегі атомдарынан тұрады. Бірақ көміртегі атомдарының орналасуына қарай кәдімгі жұмсақ көмір (графит) немесе әлемдегі ең қатты алмас алынады. Алмасты алу үшін қажетті қысым мен температураның шамасын алдын ала есептеуге болады. Жоғары температурада үлкен қысым түсіріп, графит атомдарын табиғи алмастағы сияқты
Алмас да, көмір де көміртегі атомдарынан түрады. Бірақ көміртегі
орналастыра аламыз. Сөйтіп, өте жұмсак графиттен табиғаттағы ең қатты зат - алмас алынады. Алмастан бриллиант жасалады. Сондай-ақ алмас бұрғылау станоктарында, материалдарды өңдеуде және басқа да мақсаттар үшін қолданады.
атомдарының орналасуына қарай кәдімгі жүмсак көмір (графит)
немесе әлемдегі ең катты алмас алынады. Алмасты алу үшін
кажетті қысым мен температураның шамасын алдын ала есептеуге болады. Жоғары температурада үлкен кысым түсіріп, графит атомдарын табиғи алмастағы сияқты
орналастыра аламыз. Сөйтіп, ете жұмсак графиттен табиғаттағы
ең қатты зат - алмас алынады. Алмастан бриллиант жасалады.
Сондай-ақ алмас бұрғылау станоктарында, материалдарды өңдеуде және басқа да максаттар үшін колданады.
 
Қымбат бағалы асыл тастарды да осындай жолдармен алуға болады. Ондай тастар кристалдар деп аталады. Теория олардың механикалық, оптикалык, электрлік, т. б. қасиеттерін алдын ала болжауға жәрдемдеседі.
болады. Ондай тастар кристалдар деп аталады. Теория олардың
механикалық, оптикалык, электрлік, т. б. касиеттерін алдын ала
болжауға жәрдемдеседі.
 
Қазіргі уақытта қажетті қасиеттері бар қолдан алынатын жасанды материалдардың түрлері өте көп. Солардың қатарында металдар мен пластмассалардың қосылыстарын атауға болады. Ондай металпластмассалардың сапасы да ерекше. Мысалы, жай пластмассалар электр тогын өткізбейді, ал металпластмассалар тоқты жақсы өткізеді, оның үстіне металдарға қарағанда өте жеңіл әрі берік.
Қазіргі уақытта кажетті қасиеттері бар қолдан алынатын
жасанды материалдардың түрлері өте көп. Солардың қатарында металдар мен пластмассалардың қосылыстарын атауға болады. Ондай металпластмассалардың сапасы да ерекше. Мысалы,
жай пластмассалар электр тогын өткізбейді, ал металпластмассалар тоқты жақсы өткізеді, оның үстіне металдарға қарағанда
өте жеңіл әрі берік.
 
Міне, осылайша зат құрылысының молекулалы-кинетикалық теориясы экспериментте дәлелденіп, ғылым мен өндірісте және тұрмыста кең қолданыс тапты. Осы сияқты физиканың басқа да іргелі теориялары адамзаттың ақыл-ойының дамуына, өркениеттің өрістеуіне орасан зор үлес қосуда.<ref>Физика және астрономия. - Алматы: Атамұра,2007.ISBN 9965-34-634-8</ref>
және тұрмыста кең қолданыс тапты. Осы сиякты физиканың баска да іргелі теориялары адамзаттың акыл-ойының дамуына,
өркениеттің өрістеуіне орасан зор үлес косуда.<ref>Физика және астрономия. - Алматы: Атамұра,2007.ISBN 9965-34-634-8</ref>
 
==Пайдаланған әдебиет==
Line 132 ⟶ 65:
[[Санат:Физика]]
[[Санат:Астрономия]]
 
[[ar:فيزياء نظرية]]
[[az:Nəzəri fizika]]
[[be:Тэарэтычная фізіка]]
[[be-x-old:Тэарэтычная фізыка]]
[[bg:Теоретична физика]]
[[br:Fizik teorikel]]
[[bs:Teorijska fizika]]
[[ca:Física teòrica]]
[[cs:Teoretická fyzika]]
[[da:Teoretisk fysik]]
[[de:Physik#Theoretische Physik]]
[[el:Θεωρητική φυσική]]
[[en:Theoretical physics]]
[[eo:Teoria fiziko]]
[[es:Física teórica]]
[[et:Teoreetiline füüsika]]
[[fa:فیزیک نظری]]
[[fi:Teoreettinen fysiikka]]
[[fr:Physique théorique]]
[[fy:Teoretyske natuerkunde]]
[[gl:Física teórica]]
[[hr:Teorijska fizika]]
[[hu:Elméleti fizika]]
[[hy:Տեսական ֆիզիկա]]
[[id:Fisika teoretis]]
[[it:Fisica teorica]]
[[ja:理論物理学]]
[[ko:이론물리학]]
[[ku:Fizîka teorîk]]
[[lt:Teorinė fizika]]
[[map-bms:Teori-teori fisika]]
[[nl:Theoretische natuurkunde]]
[[nn:Teoretisk fysikk]]
[[no:Teoretisk fysikk]]
[[pl:Fizyka teoretyczna]]
[[pt:Física teórica]]
[[ro:Fizică teoretică]]
[[sh:Teorijska fizika]]
[[sk:Teoretická fyzika]]
[[sl:Teoretična fizika]]
[[sq:Fizika teorike]]
[[sr:Teorijska fizika]]
[[sv:Teoretisk fysik]]
[[th:ฟิสิกส์ทฤษฎี]]
[[tr:Kuramsal fizik]]
[[tt:Теоретик физика]]
[[uk:Теоретична фізика]]
[[vi:Vật lý lý thuyết]]
[[zh:理论物理学]]