Айтыс: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
ш clean up using AWB
1-жол:
'''Айтыс''' — ауыз әдебиетінде ежелден қалыптасқан [[поэзия|поэзиялық]]лық жанр, топ алдында қолма-қол суырып салып айтылатын сөз сайысы, жыр жарысы.<ref>"Қазақ Энциклопедиясы"</ref>
 
*'''Айтыс''' — синкреттік жанр, ол тұрмыс-салт жырларынан бастау алып, келе-келе ақындар айтысына ұласқан. Айтыста осыған орай [[лирика | лирикалық]]лық, эпикалық, [[драма | драмалық]]лық сипаттар мол ұшырасады. Сол арқылы бұл жанр ауыз әдебиетінің өзге түрлерімен қанаттаса дамып, бір-біріне елеулі әсер-ықпал жасап отырған. Батыр және лиро-эпос жырларына да әсерін тигізіп, өзі де арнасы кең мол салаға айналған.<ref> Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2 </ref>
'''Айтыс''' — ауыз әдебиетінде ежелден қалыптасқан [[поэзия|поэзиялық]] жанр, топ алдында қолма-қол суырып салып айтылатын сөз сайысы, жыр жарысы.<ref>"Қазақ Энциклопедиясы"</ref>
*'''Айтыс''' — синкреттік жанр, ол тұрмыс-салт жырларынан бастау алып, келе-келе ақындар айтысына ұласқан. Айтыста осыған орай [[лирика | лирикалық]], эпикалық, [[драма | драмалық]] сипаттар мол ұшырасады. Сол арқылы бұл жанр ауыз әдебиетінің өзге түрлерімен қанаттаса дамып, бір-біріне елеулі әсер-ықпал жасап отырған. Батыр және лиро-эпос жырларына да әсерін тигізіп, өзі де арнасы кең мол салаға айналған.<ref> Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2 </ref>
 
==Айтыс — Дәстүр==
Line 7 ⟶ 6:
 
==Айтыс ақындары==
Қазақ қоғамында ақынның ақын болып танылуы да тек айтыс арқылы жүзеге асқан. Көбіне-көп айтыста жеңілген ақын өткен айтысты ел арасына таратуға міндетті саналған. Сөйтіп, бір-біріне логикалық ой-жүйемен терең жымдасқан екі ақынның өлеңдері біртұтас дүниеге, қисса, дастан секілді желілі шығармаға айналған. Айтыс ақындарының ұғымында өлең белгілі бір кісіге қонатын өнер саналған. [[Кемпірбай Бөгембайұлы | Кемпірбай]], Базар, Бұдабай, [[Бақтыбай Жолбарысұлы | Бақтыбай]], [[Аронұлы, Сүйінбай | Сүйінбай]], [[Жабайұлы, Жамбыл | Жамбыл]] тәрізді ақындар өлеңнің “киесі бар, иесі бар” деп білген. Мысалы, [[Бұдабай]], Бақтыбай, [[Жанақ]] ақындар түсінде бір ақсақалды әулиенің “өлең аласың ба, көген аласың ба?” деген таңдатуынан соң, өздерінің өлеңді қалағандарын айтады. Бұл табиғатынан осы өнер түріне бейім жаратылған ақындардың ой-қиялының жемісі болуы да ғажап емес.
 
==Өнер жарысы==
Айтыс – ақынның талантын шыңдайтын үлкен өнер жарысы. Өткен ғасырда Жанақ, [[Сабырбай Ақтайлақұлы | Сабырбай]], [[Шөже Қаржаубайұлы | Шөже]], Сүйінбай сияқты ғажайып айтыс ақындары болған. Бұл үлкен дәстүрді қазір ''Әсия, Әселхан, Қонысбай, Баянғали, Әлфия, Абаш, Мұхамеджан'' сияқты айтыс ақындары жалғастырып келе жатыр.
==Жанры==
Айтыстың алғашқы бұлақ көзі тұрмыс-салт жырларындағы ''“Жар-жар”'' мен'' “Бәдік”'' жырларынан басталған. Кейін қыз бен жігіт айтысына да (''қайым өлең'') ұласқан. Келелі ақындар айтысы — екі дай жұрттың ортасында бетпе-бет отырып, қолма-қол шығарылып айтылады. Қазақ айтыстары жанрлық сипаты жағынан '''''түре айтыс''''', '''''сүре айтыс''''' болып екіге бөлінеді. Алғашқысына бір-бір ауыз өлеңмен қайырылатын айтыстар жатса (“Жар-жар”, “Бәдік”), кейінгісіне келелі, кесек ақындар айтысы енеді (''“Ақсұлу мен Кеншімбай”, “Әсет пен Ырысжан”, “Сүйінбай мен Қатаған”, “Жамбыл мен Құлмамбет”, “Молда Мұса мен Манат қыз”, “Кемпірбай мен Шөже”, “Орынбай мен Тоғжан”, “Біржан мен Сара” тағы басқа''). Айтыс мазмұндық сипатына қарай, әдет-ғұрып айтысы және ақындар айтысына жүйеленеді. Соңғысы тақырып аясына қарай жұмбақ айтыс, мадақ айтыс, тағы басқа болып жіктеледі.
Line 17 ⟶ 16:
 
==Көне деректер==
Айтыс түркі елдерінде көне дәуірден белгілі. [[Қашқари Махмұд | Махмұд Қашқаридің]] “[[Диуану лұғат-ит-түрк | Диуани-лұғат-ат түрк]]” атты еңбегіндегі ''“Жаз бен Қыстың айтысы”'', [[Йасауи, Қожа Ахмет | Қожа Ахмет Иасауидің]] “[[Диуани хикмет | Диуани хикметіндегі]]індегі” Жұмақ пен Дозақтың айтысы” бұл жанрдың ғасырлар қойнауына жол тартатынын аңғартады.
 
==Әуезовтың зерттеу еңбегі==
''«Қазақ әдебиетінің тарихына»'' енген (''1-том, 2-кітап, 1960, 671-714-беттер''). Ал Әуезовтің [[1948]] жылы жазған ''«Айтыс өлеңдері»'' атты еңбегінде ол ''«Совет ақындарының айтысы»'' деген атпен берілген. Еңбекте автор қазақ халқының ежелден келе жатқан төл өнері - айтыстың жаңа заман, жаңа кезеңдегі өзіндік ерекшеліктерін айқындайды. Егер өткен дәуірлердегі айтыстарда ақынның негізгі арқа сүйері ру, ата-баба сияқты ескі әдет-салттар болса, кейінгі ақындар өздерінің елі, ұжымшар, аудан, қала, облыс жайын тілге тиек етеді. Сол арқылы сын мен өзара сынды өткірлеп, өрістете түседі. [[1922]] жылы [[Семей|Семейдің]]дің екі ақыны (''Иса мен Нүрлыбек)'' бірі қала, екіншісі ауыл атынан айтысқанын, ''«Шашубайдың қасқырмен айтысын»''
([[1932]]) мысалға келтіріп, айтыс өнерінің жаңаша мазмұн, түр сипатқа ие бола бастағанын сөз етеді.Осы сияқты ''«Қасқыр мен қойдың айтысы»'','' «Қарагер ат пен директордың айтысы»'', ''«Бай мен кедей айтысы»'' туралы, [[1939]] жылы Алматыда өткен Нартай мен Нүрлыбектің айтысына және [[1943]] жылы республикалық көлемде өткен үлкен айтыстың кейбіріне қысқаша тоқталады. Жазушы кеңес кезеңіндегі айтыстарда қоғамдық-әлеуметтік, шаруашылық мәселелері мейлінше кең, терең толғаныспен сөз болатынын атап көрсетеді.<ref> Мұхтар Әуезов энциклопедиясы - Алматы, «Атамұра» баспасы, 2011. ISBN 978-601-282-175-8 </ref>
 
==Әуезовтың айтыс туралы ой-пікірлері==
Line 29 ⟶ 28:
 
=="Айтыс аяқталды, жұмыс жалғасуда" мақала==
''«Литературная газетада»'' [[1959]] жылы 24 ақпанда жарияланған. [[Мәскеу|Мәскеудегі]]дегі Орталық әдебиетшілер үйінде өзбек әдебиетін талқылау туралы жиында Әуезов бұл туысынан әдебиеттің сол кездегі жағдайы мен дамуы жөнінде келелі пікір қозғап, салиқалы ойлар айтқан. Орыс әдебиет сыншысы А. Караваева сынаған П. Қадыровтың ''«Үш тамыр»'' романына өзінің жылы пікірін білдірген. Сондай-ақ Әуезов бүкіл өзбек әдебиетінің
жай-күйіне де әділ баға беріп, оның алдағы уақытта даму процесі туралы нақты ұсыныстарын ортаға салған. КСРО кезінде ұлттық әдебиеттің одақтас республикалар әдебиеті мен өнерінің он күндігін өткізіп туру дәстүрі ұлттық әдебиетті дамытуға игі ықпалын тигізген еді. Ол ұлттық әдебиеттің жетістік-кемшіліктерін кеңінен талдауға мүмкіндік берді. Сөйтіп жазушы немесе ақын өз шығармасына назар аударылғанын бірден сезінді. Сондықтан Әуезовтің бұл мақаласы бауырлас өзбек қаламгерлеріне шабыт беріп, жаңа шығармаларын терең құлшыныспен жазуға жетелегені анық.
 
Line 39 ⟶ 38:
== Сыртқы сілтеме ==
• [http://slovari.yandex.ru/~%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B8/%D0%A1%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%80%D1%8C%20%D0%BF%D0%BE%20%D0%BE%D0%B1%D1%89%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D0%BC%20%D0%BD%D0%B0%D1%83%D0%BA%D0%B0%D0%BC/%D0%90%D0%B9%D1%82%D1%8B%D1%81./ Айтыс]
<ref> Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2 </ref>
 
== Дереккөздер ==
<references/>
 
{{stub}}
{{wikify}}
 
Line 49 ⟶ 48:
[[Санат:Мәдениет]]
[[Санат:Терминология]]
 
 
{{stub}}
 
[[en:Aytysh]]
[[kaa:Aytıslar]]
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Айтыс» бетінен алынған