Қазақстанның Қызыл кітабы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Бетті 'Лохи' дегенмен алмастырды |
ш 95.59.190.80 (талқылауы) өңдемелерінен 213.157.50.163 соңғы нұсқасына қайтарды |
||
1-жол:
Адамның табиғатқа әсерінен жануарлар мен өсімдіктер қырғынға ұшырауда, соның салдарынан ағзаның көптеген түрлері жойылып кету шегіне жетті. Мәселен, 90-жылдардың ортасына дейін, 40
жыл бойы бөкен [[Қазақстан|Қазақстандағы]] негізгі кәсіптік жануар болды. 1991-1993 жылдарда 800-900 мың [[бөкендер]] бар еді. 1998 жылы - 470
мың, 2001 жылы - 80 мың, ал 2003 жылы бар болғаны 21 мың бөкен
қалды. Үкімет каулыларымен бөкендердің барлық түрін аулауға
тыйым салынды. Бөкен Қызыл кітапқа енгізілген жоқ, бірақ осал,
тіпті қиын-қыстау қауіп төнген түр мәртебесінде тұр. Оның санын
қалпына келтіруде едәуір каржы салынып, [[аң шаруашылығы]] мен
өзге ұйымдардың қарқынды күш жұмсауы қоса тапсырылды.
==Адамның қырып-жою әрекетінің әсері==
Адамның қырып-жоя әсер етуінің тағы бір мысалы ретінде [[Арал теңізі|Арал теңізінің]] экологиялық опатын көрсетуге болады. Соның нәтижесінде теңіздің жартысынан астамы [[Әмудария]] және [[Сырдария]] өзендерінің ағысын бөліп жібергендіктен, тартылып кетті. Арал теңізі
ірі балық кәсіпшілігі орнынан шағын суқоймаға айналып қалды.
Теңіздің сорлануының тез өсуі нәтижесінде тұздылығы 60% ([[промилле|промиллеге]]) дейін көтерілді, сөйтіп [[суармалы егістік|суармалы егістіктің]] ақаба суынан
[[пестицидтер]] мен [[нитраттар|нитраттардың]] жинақталуынан теңіз суынан балықтардың 28 түрі жойылып кетті.
Қазақстанда жыртқыш құстардың жағдайы шұғыл нашарлап
кетті. Оның негізгі себептері мыналар:
*ересек құстарды жаппай аулау, сондай-ақ сату үшін ұядан (ителгі,бидайық, лашын, ақ сұңқар; бүркіт, қарақұс тәрізді қырандардың) балапандарын алу;
*қаскерлік;
*жабайы тұяқтылардың санының кемуінен қоректік қордың азаюы ([[құмай]], жұртшы, [[сақалтай]]);
*Суқоймаларды шаруашылықтың игеруі, жағалаудағы ағаштарды шауып алу, балық қорының кемуі (балықшы тұйғын, аққұйрықты субүркіт);
*электрберіліс жолында қорғаныш құрылғыларының болмауы, химиялық ластану (жыланжегіш қыран);
*тоғайлы орманның құлдырауы (бақалтак қыран);
*тіршілік орындарының бүлінуі;
*тың даланы жырту;
*ірі қараны қайталап жаю.
Көкқұсты кейінгі жылдары сайрағыш құстарды торда ұстаушылар көбейіп кетті.
Ұлттық костюмдер мен бойтұмарларды әшекейлеуге үкінің қауырсындары пайдаланылады.
Аталған түрлер жойылу қаупінде болып шыққандықтан, Қызыл
кітапқа тіркелді.
==Алғашқы қадамдар==
Жойылып бара жатқан өсімдіктер мен жануарлар түрлерінің алғашқы тізімін 1963 жылы Халықаралық табиғат және табиғат ресурстарын қорғау одағының (ХТҚО) арнайы комиссиясы құрастырды. Бұл комиссияға әлемдегі әр түрлі елдердің ғалымдары енді. Тізім жарияланып, «Деректердің Қызыл кітабы» («Red Date book») деген атау алды.
Қазіргі кезде көптеген елдерде Қызыл кітап жарық көрді. Қазақстанда Қызыл кітап жасауға құлшынушылардың бірі белгілі ғалым -зоолог [[Слудский Аркадий Александрович|A. А. Слудский]] болды. Оның еңбектері Қазақстан жануарлар
әлемін қорғауға арналды.
==Басылымдары ==
'''“Қазақстанның Қызыл кітабы”''' – Қазақстан Республикасы аумағында жойылып кету қаупі төнген және сирек кездесетін жануарлар мен өсімдіктердің сипаттамасы берілген арнайы басылым. 1978 жылдан шығарыла бастады. Оның [[омыртқалы жануарлар|омыртқалы жануарларға]] арналған бірінші бөлімі жеке кітап болып 1978 ж. жарық көрді. “Қазақстанның Қызыл кітабының” екінші бөлімі 1981 ж. өсімдіктерге арналып шығарылды.
===Бірінші басылым ===
“Қазақстанның Қызыл кітабының” бірінші басылымына тіркелген өсімдіктер мен жануарлар түрлері екі категория бойынша: А категориясы – жойылып кету қаупі төнген түрлер; Б категориясы – сирек кездесетін түрлер деп берілді. “Қазақстанның Қызыл кітабының” жануарларға арналған бірінші басылымында омыртқалы жануарлардың 87 түрі:
*[[Балықтар|балықтың]] 4,
*[[Қосмекенділер|қосмекенділердің]] 1,
*[[Бауырымен жорғалаушылар|бауырымен жорғалаушылардың]] 8,
*[[Құстар|құстардың]] 43,
*[[сүтқоректілер|сүтқоректілердің]] 31 түрі тіркелді. 1991 ж.
===Екінші басылым ===
“Қазақстанның Қызыл кітабының” толықтырылған екінші басылымы шықты. Кітаптың екінші басылымына омыртқалы жануарлардың 129 түрі мен түр тармақтары тіркелді. Онда
*балықтардың 16,
*қосмекенділердің 3,
*бауырымен жорғалаушылардың 10,
*құстардың 58,
*сүтқоректілердің 42 түрі мен түр тармақтары туралы мәліметтер берілген. “Қазақстанның Қызыл кітабының” екінші басылымында алғаш рет омыртқасыз жануарлардың 105 түрі берілді, онда
*[[Жәндіктер|жәндіктердің]] 96,
*[[Шаянтәрізділер|шаянтәрізділердің]] 1,
*[[Ұлулар|ұлулардың]] 6,
*[[құрттар|құрттардың]] 2 түрі туралы деректер тіркелген. 1996 ж.
{{DEFAULTSORT:}}===Үшінші басылым ===
“Қазақстанның Қызыл кітабының” үшінші басылымы қайта өңделіп, әрі толықтырылып, қазақ тілінде шықты. Бұл үшінші басылымның бірінші томы “Жануарлар”, оның бірінші бөлімі “Омыртқалылар” деп аталды. Онда омыртқалы жануарлардың 125 түрі мен түр тармағы туралы деректер берілген.“Қазақстанның Қызыл кітабының” үшінші басылымында тіркелген жануарлар түрлері 5 категория бойынша:
*1-категория – жойылып бара жатқан;
*2-категория – саны жылдан-жылға күрт азайып бара жатқан;
*3-категория – сирек кездесетін;
*4- категория – ғылыми тұрғыдан толық зерттелмеген;
*5-категория – қалпына келтірілген түрлер деп берілген. “Қазақстанның Қызыл кітабының” үшінші басылымында тіркелген омыртқалы жануарлар түрінің қандай [[отряд |отрядқа]], қандай [[Тұқымдас|тұқымдасқа]] жататыны және әрбір жеке түрге қысқаша қазақша, ағылшынша деректер берілген. Сонымен бірге әрбір тіркелген түрдің суреті, Қазақстан аумағында таралуын көрсететін карта және сол жануардың түріне қатысты ақпарат көздері (кітаптар, мақалалар) көрсетілген. “Қазақстанның Қызыл кітабының” өсімдіктерге арналған бірінші басылымында өсімдіктердің 307 түрі тіркелген. Онда
*[[жабықтұқымдылар |жабықтұқымдылардың]] 288,
*[[ашықтұқымдылар|ашықтұқымдылардың]] 2,
*қырыққұлақ тәрізділердің 3,
*[[Мүктәрізділер|мүктердің]] 3,
*[[Саңырауқұлақтар|саңырауқұлақтардың]] 10,
*[[Қына|қыналардың]] – 1 түрі берілген.
“Қазақстанның Қызыл кітабының” әрі танымдық, әрі тәрбиелік мәні зор. Ол жастарды табиғатты аялай білуге, оның қамқоршысы болуға тәрбиелейді.<ref>[[Балалар Энциклопедиясы]], 6 том.</ref>
==Пайдаланылған cілтемелер==
<references/>
{{wikify}}
| |||