Дән: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
1-жол:
ДӘН - қазақы ортада Д. деп астық тектес өсімдіктердің азыққа пайдаланатын
Ертеде ауа райы жылы, аспаннан аппақ үн жауатын тоцшылъщ заман болып, адамдар молшылъщта өмір сүріпті. Сол уацытта бір кесір әйелдің көргенсіз баласы үлкен дәреттен соң жууга ерініп, жердегі аппақ үнмен қүйрыгын тазалаган екен. Жаратушы ие қанарланып, аспаннан үн орнына ақ қар жаугызыпты. Күн райы лезде өзгеріп, царлы бүрцасын согыпты. Астъщ кепиеті атқан адамдар аштықтан цырылып, үсіп өле
Қазақтың «күріиі Пайгамбардың түскен тісінен өнген» деген сөзі бар. Сондықтан күрішті төкпеуге, орынсыз ысы- рап қылмауға қатты көңіл бөледі. Күріштің өніп, су бетіне кылтиып шыққанын көгергені десе, ал бас шығарып гүл шашқанын дэн байлаганы деп атайды.
Бидай, тары, күріш, арпа сияқты өсімдіктер дәні піскен соң жиналып алынады. Бауланған арпа, бидайды қырман басына жинап, сабағынан дэнін ажыратады, аздаған бөлігін келесі жылғы түқымдыққа деп сақтап кояды. Дәнінен ажыраған сабанды бөлек алып, дэнді кауызынан ажырату үшін ағаш күрекпен желге үшырады (қ. Дән суыру / Бидай суыру).
Дәнге қатысты ырым-тыйымдар. Қазақы ортада егін егу барысында қарызға дэн сүраса, дэнді адам емес, кара жер тілеп жатыр деген сеніммен, қиналмастан сүрағанын толық береді. Тіпті, түк жоқ деген күнде де бір уыс дэн үстатады. «Егін элей болсын!», «Егер көбейсін!» деп тілек айтып, қарыз сүраушыны жылы шыраймен шығарып
Сонымен қатар бақилық болған адамды үйден шығарарда аяқ жағымен есіктен шығарады да,
Қырманға астық бастырар алдында егінші Диқан атаға сиынып, бір шайнам дәнді аузына салып: «Дән
Дэнді жерге төгіп ысыраптауға тыйым салады. Әйтпесе, о дүниеге барғанда ақ түйеге мінгізіп, түйе үстінен дән тергізеді-мыс.
Дәнді дақылдардан жасалатын тағамдар. Дәнді дақылдардан
Нан, царма, тандыр күлгие, тоқаш, шелпек,
Арпа, сүлыны ашытып кежеге қатуға пайдаланған. Арпа талқанын еүтке аралаетырып сүтталцан еияқты тез
)[ян елеуіш үстаган әйел. 1928 эіс. ҚР МОМ цорынан (ФКП 4884/310)
Ақтальга дайын болған тарыны сок деп атайды. Қуырып жаншылған арпа немесе бидай талқанмиа келіге түйіп үсақтаған қызыл ірімшік жэне шекер қосып шыртылдаққа (көп ретте тоңазып қатпайтын қасиетіне байланысты жылқы майын қолданған) бүлғап жент жаеайды. Оны сыйлы, әрі үзақ сақталатын қүнарлы ас ретіндс карыні а не бүйенге салып қояды.
Қол диірмен, am диірмен, су
Талқанның жылқы майына араластырып қуырылғанын «сарталцан», қойдың қүйрықмайына араластырылғанын «майталцан» деп атайды. Үннан немесе талқаннан жа¬салатын ботқаның сүйықтау түрін «быламыц» дейді. Батыс оңір қазақтары соктен жасалған ботқаны «төп» деп атайды. Ал ортағасырда суға қайнатқан бидайды арпаның қамырына араластырып, ыстық жерге қойып дайындаған асты «тоб» деп атаған (М.Қашқари). Сонымен қатар, астық өнімдерін ашытып, сусын дайындаған. Кебегінен тазарған дэнді жаныштап сорпаға немесе суға салып баяу қайнатады да, бортіп ісінген соң, бүқтырып қояды. Бүл - бірінші тәсілі. Екінші тәсілі бойынша, бортіп ісінген дэнді айранға салып, түзбен дәмдеп, аздап шырғанақ қосып сапырып араластырады. Содан кейін қымтап жауып бірнеше күн ашытып сусын әзірлеген. Сусынның коже, ашымал немесе ашымъщ сияқты түрлері бар. Сусынның соңғы екі түрін агарган деп те атайды (толығырақ қ. Ашмьщ; Боза).
Көжені күріш, тары, арпа, бесцонац, бүршац тәрізді дақылдардан дайындайды. Коженің царакоже, үнкөже, үзбекөже, үмаіи, сүткөже, цатъщкөже түрлерімен катар қамырды жіңішкелеп кесіп «кеспе» немесе «салма» деген
Қаракөже деп еті аз кожені атаса, үмашкөже - құрғақ үнды үмаштап сорпаға сеуіп араластыра отырып пісіреті п болекше дайындалатын коже түрі. Жүқалап жазылғап жайманы таспалап кесіп алып, кертсе «кеспе коже», тырнақ көлеміндей етіп жүлып салса «үзбе коже» ден аталады (толығырақ қ. Көжё).
Астық түрлерінің ғана емес, жеуге жарамды осімдіктердің дәні деас-тағамғапайдаланылгап. Айталық, рауғаштың биік өсетін қуыс сабағын сы л ы 11 часта 11, са і ақты жапырақтары арасынан дәнін алып, доғалатпаға, ботқага жэне шайға араластырып тагам түрлсріп дайыпдаган.<ref> Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2 </ref>
|