Дән: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ
Өңдеу түйіні жоқ
1-жол:
ДӘН - қазақы ортада Д. деп астық тектес өсімдіктердің азыққа пайдаланатын түқымынтұқымын ғана айтады. Д. дэмдәм үғымыұғымы орнына да қолданыла береді. Ертеде адамдар өсімдік дэнідәні мен тамырын қорек қылғаны белгілі, одан кейін аңшылыкпен күнелтсе, уақыт оте келе егіншілікпен айналысқан. Яғни егіншілік кәсібі кейін келе дамып, өріс алған.
ДэндіДәнді дақылдар көшпелілер өмірінде маңызды рөл атқарды. Дәстүрлі ортада дэн, астық, оның қасиеті коптеген аңыз-әпсаналарға негіз болған.
Ертеде ауа райы жылы, аспаннан аппақ үн жауатын тоцшылъщ заман болып, адамдар молшылъщта өмір сүріпті. Сол уацытта бір кесір әйелдің көргенсіз баласы үлкен дәреттен соң жууга ерініп, жердегі аппақ үнмен қүйрыгын тазалаган екен. Жаратушы ие қанарланып, аспаннан үн орнына ақ қар жаугызыпты. Күн райы лезде өзгеріп, царлы бүрцасын согыпты. Астъщ кепиеті атқан адамдар аштықтан цырылып, үсіп өле бастаіідыбасталды, сол кезде ит Жаратқанга жалбарынып, несібе сүраііды. Алла тагала оган бір тал бидайдың масагын береді. Иттің несібесі арцасында адамдар алгашцы дәнге не болыпты, содан бастап оны егіп, ырыздъщ ететін болган екен. Жеп жүрген нанымыз нттің несібесі екен, сондъщтан ит жеті цазынага жатады. Ал зауалга үиіыраган адамдар бидайды молайтып егіп, азъщазық-түлігін ауыр еңбекпен дайындайтын болган екен.
Қазақтың «күріиі Пайгамбардың түскен тісінен өнген» деген сөзі бар. Сондықтан күрішті төкпеуге, орынсыз ысы- рап қылмауға қатты көңіл бөледі. Күріштің өніп, су бетіне кылтиып шыққанын көгергені десе, ал бас шығарып гүл шашқанын дэн байлаганы деп атайды.
Бидай, тары, күріш, арпа сияқты өсімдіктер дәні піскен соң жиналып алынады. Бауланған арпа, бидайды қырман басына жинап, сабағынан дэнін ажыратады, аздаған бөлігін келесі жылғы түқымдыққа деп сақтап кояды. Дәнінен ажыраған сабанды бөлек алып, дэнді кауызынан ажырату үшін ағаш күрекпен желге үшырады (қ. Дән суыру / Бидай суыру).
Дәнге қатысты ырым-тыйымдар. Қазақы ортада егін егу барысында қарызға дэн сүраса, дэнді адам емес, кара жер тілеп жатыр деген сеніммен, қиналмастан сүрағанын толық береді. Тіпті, түк жоқ деген күнде де бір уыс дэн үстатады. «Егін элей болсын!», «Егер көбейсін!» деп тілек айтып, қарыз сүраушыны жылы шыраймен шығарып са- ладысалады. БүлБұл үйден дэндән арылмасын, дән тасып, елдің қажетіне жарап, ырысы молайсын деген ниетті білдіргені.
 
Сонымен қатар бақилық болған адамды үйден шығарарда аяқ жағымен есіктен шығарады да, эруақаруақ үйден дэміндәмін біржола үзіп кетсін деген ырыммен түйген ақ ора- малдыорамалды басынан айналдырып алып қалады. 
Қырманға астық бастырар алдында егінші Диқан атаға сиынып, бір шайнам дәнді аузына салып: «Дән дэмдідәмді бол¬сынболсын, ішер көбейсін» деп тілек айтып барып іске кіріседі. МүнысыМұнысы - қырмандағы дэндән шашылмасын, алдымен өзіміз ауыз тиелік, бізге ырыс, береке әкелсін, басқаға жем боп кетпесін деген ниетті білдіргені.
Дэнді жерге төгіп ысыраптауға тыйым салады. Әйтпесе, о дүниеге барғанда ақ түйеге мінгізіп, түйе үстінен дән тергізеді-мыс.
Дәнді дақылдардан жасалатын тағамдар. Дәнді дақылдардан эзірленетінәзірленетін тағамдардың жасалу тәсілдері түрліше. ДэндіДәнді қуыру (тары тағамдарын дайындаудың екі әдісі бар: біріншісі - қуырып, жармалап, келіге түю жолы- менжолымен дайындалса, екіншісі - кептіріп, қуырып барып, екі рет келіге түю әдісімен жасалады); қайнату; ет пен жуаны қамырға орап қайнатып пісіру жэнежәне т.б.
Нан, царма, тандыр күлгие, тоқаш, шелпек, бауьірсацбауырсақ, талцанталқан, догалатпа, қүймаққұймақ, көэісе, талқан, жент секілді т.б тағам түрлерін дайындаған қазақ қауымы эрбірәрбір дэнді дақыл түрлерінің өзіндік қасиеті мен асқа жарату ерекшеліктерін ескерген. Бидайды тартып үн жасаса, күріш пен арпаны көже мен ботқа жасауға пайдаланған. Тары, жүгері, бидайдан талқан тартқан. Тарыны майға қуырған, май тапшы болса қүрғақ қуырып шайға салып, бөрттіріп тагам дайындаған, майсөк, жент жасаған. Би-дайдыБидайды қуырып, бөрттіріп жеген (қ. Бидай).
Арпа, сүлыны ашытып кежеге қатуға пайдаланған. Арпа талқанын еүтке аралаетырып сүтталцан еияқты тез дай- ындалатындайындалатын тағам әзірленді. Бірінші қауызы үшырылған астықты қүрғақтай қуырып алып, келесі қауызы жарылған соң келіге салып, аздаған ыстық дымдап, сүт пісірімдей уақыт түйіп, соңынан қайта желпіп тазалап кептірген. Осылайша ақталып дайындалған арпа, бидаіібидай, тарыны қуырып, әрқайсысын майға, қаймаққа, шыртылдаққа араластырып қүнарлы тағамдар дайындады. Суға, сүтке, майға бөрттіріп қойып жейтін ас түрін «бөртпе» немесе «бөкпен» деп атайды.
 
)[ян елеуіш үстаган әйел. 1928 эіс. ҚР МОМ цорынан (ФКП 4884/310)
 
Ақтальга дайын болған тарыны сок деп атайды. Қуырып жаншылған арпа немесе бидай талқанмиа келіге түйіп үсақтаған қызыл ірімшік жэне шекер қосып шыртылдаққа (көп ретте тоңазып қатпайтын қасиетіне байланысты жылқы майын қолданған) бүлғап жент жаеайды. Оны сыйлы, әрі үзақ сақталатын қүнарлы ас ретіндс карыні а не бүйенге салып қояды.
Қол диірмен, am диірмен, су днірмендергедиірмендерге піикі донді тартып үн жасаған. Ал ұнды қуырып талқан жасау оңай болғанмен, диірменге тартқандай дэмді болмайты ндыболмайтынды қтап қуырып алып диірменге тартып, «талцан» дайындағап (толығырақ қ. Талқан).
Талқанның жылқы майына араластырып қуырылғанын «сарталцан», қойдың қүйрықмайына араластырылғанын «майталцан» деп атайды. Үннан немесе талқаннан жа¬салатын ботқаның сүйықтау түрін «быламыц» дейді. Батыс оңір қазақтары соктен жасалған ботқаны «төп» деп атайды. Ал ортағасырда суға қайнатқан бидайды арпаның қамырына араластырып, ыстық жерге қойып дайындаған асты «тоб» деп атаған (М.Қашқари). Сонымен қатар, астық өнімдерін ашытып, сусын дайындаған. Кебегінен тазарған дэнді жаныштап сорпаға немесе суға салып баяу қайнатады да, бортіп ісінген соң, бүқтырып қояды. Бүл - бірінші тәсілі. Екінші тәсілі бойынша, бортіп ісінген дэнді айранға салып, түзбен дәмдеп, аздап шырғанақ қосып сапырып араластырады. Содан кейін қымтап жауып бірнеше күн ашытып сусын әзірлеген. Сусынның коже, ашымал немесе ашымъщ сияқты түрлері бар. Сусынның соңғы екі түрін агарган деп те атайды (толығырақ қ. Ашмьщ; Боза).
Көжені күріш, тары, арпа, бесцонац, бүршац тәрізді дақылдардан дайындайды. Коженің царакоже, үнкөже, үзбекөже, үмаіи, сүткөже, цатъщкөже түрлерімен катар қамырды жіңішкелеп кесіп «кеспе» немесе «салма» деген үлттьщұлттық тагамтағам түрлерін жасайтын болған. Қатығына (етіне) байланысты коже түрлерінің сорпасы да әрқилы болады. Сүткөже - етсіз, қатықсыз сүтке жанышқан тары, арпа, бидай т.б. салып, дайындайтын ас болса, цатъщкөжені қатық немесе сүзбе қосып жасайды.
Қаракөже деп еті аз кожені атаса, үмашкөже - құрғақ үнды үмаштап сорпаға сеуіп араластыра отырып пісіреті п болекше дайындалатын коже түрі. Жүқалап жазылғап жайманы таспалап кесіп алып, кертсе «кеспе коже», тырнақ көлеміндей етіп жүлып салса «үзбе коже» ден аталады (толығырақ қ. Көжё).
Астық түрлерінің ғана емес, жеуге жарамды осімдіктердің дәні деас-тағамғапайдаланылгап. Айталық, рауғаштың биік өсетін қуыс сабағын сы л ы 11 часта 11, са і ақты жапырақтары арасынан дәнін алып, доғалатпаға, ботқага жэне шайға араластырып тагам түрлсріп дайыпдаган.<ref> Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2 </ref>
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Дән» бетінен алынған