Үйкеліс күші: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Қатты денелер бірінің бетімен бірі қозғалғанда олардың арасында сұйық немесе газ тәрізді зат болмаса, онда пайда болатын үйкелісті құрғақ үйкеліс деп атайды. Құрғақ үйкеліс тыныштық үйкелісі және сырғанау үйкелісі болып екіге бөлінеді. Үйкелістің тербеліс үйкелісі деп аталатын түрі де кездеседі. [[Тыныштық үйкелісі]] мына формуламен анықталады:

FүйкF_үйк=kN

Ал дене қозғалып бара жатқанда [[Сырғанау үйкелісі|сырғанау үйкелісі]] пайда болады :

FсырғанауF_{сырғанау}=kN <br>

[[Сурет:Feu-archet-2.jpg|thumb|400px|[[Үйкеліс куші]]]]'''Үйкеліс кушікүші''' - шананы кара жолмен сүйрегеннен гәрігөрі [[мұз]] бетімен немесе [[карқар]] үстімен сүйреген ыңғайлы болатынын білесіңдер. Тетікбөлшектері майланбаған велосипедті тебу де, тұрмыстық жиһаздарды еден бетімен жылжыту да киынға түседі . [[Жол]] бойымен келе жаткан машинаның қозғалтқышын жүргізуші өшіргеннен кейін ол тоқтайды. [[Мұз]] айдынында конькиконъки теуіп жүрген бала да, төбешіктен сырғанап түскен шана да, домалап келе жаткан [[доп|допта]] та біраздан соң токтайтын болады.<br />

Тәжірибелер бір [[ дене]] екінші дененің бетімен қозғалған кезде козғалыс жылдамдығына қарама-қарсы бағытталған және дененің қозғалысына кедергі жасайтын күш пайда болатынын кәрсетеді.Бір [[ дене]] екінші дененің бетімен қозғалған кезде пайда болатын күшікүш уйкелісүйкеліс күші деп аталады. ҒF_үйк әрпімен белгіленеді.<br />

Жанасатын денелердің бір-біріне қатысты козғалысына карай үйкеліс сырғанау үкелісіүйкелісі, домалау үйкеліс және тыныштық үйкелісі болып бөлінеді. Бір [[ дене]] екінші дененің бетімен сырғанаған жағдайда (мысалы, шаңғының [[карқар]] үстімен сырғанауы) сырғанау үйкелісі туралы айтылады , донғалақтардың айналуы жағдайында домалау үйкеліс күші пайда болады . Егер денелер бір-біріне қатысты тыныштық қалпын сақтаса (мысалы, [[тас]] [[тау]] беткейінде жатыр), тыныштық үйкелісі туралы айтылады.

Үйкелістің пайда болу себептерінің біріне жанасатын беттердің кедір-бұдыр болуы жатады. Соның салдарынан сансыз төмпешіктер бір-біріне ілінісіп, дененің сырғанауына (мүмкін болатын орын ауыстыруына) кедергі туғызады. Үйкелісті азайту үшін үйкелетін беттерді өңдейді. Алайда жанасатын беттер өте мұқият өңделген жағдайда олардың [[Молекула|молекулаларының]] бір бөлігі бір-біріне өте жақын орналасады да, өзара әрекеттесу [[Күш|күштері]] байқала бастайды. Жанасатын беттер молекулаларының өзара тартылысы үйкелістің пайда болуының негізгі себебіне жатады.<br />

Үйкелісті материалдардың тиісті түрін таңдау аркылы реттеуге болады. Мысалы, резеңкенің топырақ, асфальт, ағаш беттерімен ілінісуі ағаштың ағаш бетімен немесе металдың металл бетімен ілінісуіне карағанда күштірек. Сондыктан үйкелісті арттыру үшін кейбір тетік-бөлшектерді резеңкеден немесе негізі резеңке болып табылатын материалдардан жасайды. Жанасатын беттерді көбірек немесе азырақ күшпен қысу арқылы да үйкеліске әсер етуге болады. Үстел бетін алакандарыңменалақандарыңмен жаймен, сонан соң қаттырақ басып жүргізіп кәріңдер. Өздерің де бұл кезде козғалысқа әрекет ететін кедергідегі айырмашылықты сезесіңдер.

Сонымен үйкеліс жанасатын беттердің қандай материалдан жасалғандығына, олардың өңделу сапасына және бір беттің екінші бір бетке түсіретін қысымкүшінеқысым күшіне тәуелді болады екен.

Үйкеліс көпте, аз да болуы мүмкін, яғни оны сандық жағынан сипаттауға болады. Бұл үшін [[Динамометр|динамометрге]] байланған ағаш [[Білеушелер|білеушені]] горизонталь жаткан тақтай үстімен бірқалыпты козғалысқа келтірейік . Тарту күші мен үйкеліс күші бір-біріне тең болған кезде бірқалыпты козғалыс пайда болады.

Дененің өзі жанасып тіррган.тұрған бетке тік багыттабағытта тцсіретінтүсіретін

кциіінкүшін нормаль қысым кциіікүші denдеп атайды және оныNоны N әрпімен белгілейді.[[дене]] горизонталь бетте жатканжатқан жағдайда нормаль кысымқысым күші денеге әрекет ететін ауырлық күшіне тең: '''N=mg'''.

Жүргізілген көптеген төжірибелер үйкеліс күші кысымқысым күшіне пропорционал екенін кәрсетеді:

мұндағы ҒүйкF_үйк - ұйкелісүйкеліс күші, ал үйкеліс коэффициенті деп аталатын шама. [[Үйкеліс коэффициенті]] жанасатын беттердің күйіне және үйкелетін материалдар тегіне байланысты болады.

Әр түрлі материалдар жүбыжұбы үшін сырғанау [[Үйкеліс коэффициенті|үйкеліс коэффициентінің]] мәндері косымшадағы келтірілген. Алайда үйкеліс коэффициенті тек материалдың тегіне ғана емес, сондай-ақ олардың өңделу сапасына және басқа да жағдайларға байланысты болатынын ескерген жөн.<ref>Физика және астрономия. - Алматы: Атамұра,2007.ISBN 9965-34-634-8</ref>