Құстар: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
ш Bot: Migrating 170 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q5113 (translate me)
шӨңдеу түйіні жоқ
25-жол:
 
1868 ж. [[Вена]] қаласында ([[Aвстрия]]) алғаш рет құстарды қорғау туралы ресми шешім қабылданған. 1922 ж. Құстарды қорғаудың Халықаралық кеңесі құрылды. Халықаралық табиғат қорғау одағының “[[Қызыл кітап|Қызыл кітабына]]” құстардың 209 түрі мен 83 түр тармағы, ал Қазақстанның “Қызыл кітабына” 56 түрі енгізілген.
== Құс топтары ==
Құстарды дене құрылысына, тіршілік әрекетіне байланысты 3 топқа
бөледі. Олар: [[қыртөссіздер]] (жүгіретін құстар); [[жүзетін құстар]] (пингвиндер); [[қыртөстілер]] (ұшатын құстар).
 
===Қыртөссіздер немесе жүгіретін құстар===
[[Image:Zoo Dortmund Nandu.jpg|left|200px|thumb|Нанду]]
[[Image:Casuarius casuarius.jpg|rigt|200px|thumb|Казуар]]
Бұлардың төс сүйегі жалпақ әрі оның қыры болмайды. Олар ұша алмайды, бірақ құрлықта (ашық алаңқай жерлерде) өте жылдам жүгіреді. Қанат қауырсындары доғалданып келген, аяқтары өте жақсы жетілген. Бұған барлық құрлықта кездесетін [[түйеқұс|түйеқұстар]] жатады. Оларды тіршілік ететін аймақтарын сәйкес жеке отрядтарға топтастырады. Мысалы: африкалық түйеқус ([[страус]]), америкалық
түйеқус ([[нанду]]), австралиялық түйеқұстар ([[эму]], [[казуар]]) және Жаңа Зеландияда кездесетін қанатсыз түйеқус ([[киви]]) деп аталады.
Түйеқұстардың ең ірісі - африкалық түйеқұс ([[страус]]). Олардың басқа құстардан басты айырмашылығы - аяқтарында екі ғана саусақ болады. Өте ірілерінің
салмағы 90 килограмға жетелі. Африка да, өзге де ел дер де арнайы қолда әсіре ді.
Оның етін, жүмыртқасын тағам ретінде, ал қауырсынын әсемдік үшін пайдаланады. [[Африкалық түйеқұс]] Қазақстанда да қолда өсіріле бастады. Түйеқұстардың ішіндегі ең кіші түрі - [[киви]], оның салмағы 2 - 3 килограмдай. Ол [[Жаңа Зеландия]] аралдарында кездеседі. Оның жұмыртқасы өте ірі (0,5 кг). Түйеқұстар өсімдіктермен
де, ұсақ бунақденелілермен де қоректенеді.
 
'''[[Нанду]]''' - үш саусақты, қанаты жақсы дамыған, бірақ ұша алмайды, жылдам
жүгіреді. Оның 2 түрі бар (кәдімгі және үзынтұмсықты нанду). [[Оңтүстік Америка|Оңтүстік Американың]] далалы, шөлейтті аймақтарында таралған. Қораздары да жұмыртқа басады
әрі ұрпақтарына қамқорлық жасайды. Салмағы 25 кг. Өсімдік жапырақтарымен,
бүршіктерімен және ұсақ бунақденелілермен қоректенеді. Еті, қауырсыны, жұмыртқасы бағалы болғандықтан, көптеп ауланады.
Казуардың қауырсындары ірі қылшықты. Басында мүйізтекті айдары бар. Мойны қауырсынсыз, ашық қызғылт түсті тері, қатпарлы. Салмағы 80-90 кг. Ішкі
саусағындағы өткір тырнағымен қорғанады. [[Жаңа Гвинея]], [[Австралия]] және сол
маңдағы ұсақ аралдарда кездеседі. Жұмыртқаны қоразы басады. Еті бағалы болғандықтан, қолда өсіреді.
 
[[Эму]] Австралияның бұталы, құрғақ далалы жерлерінде таралған. Салмағы - 45 - 50 кг. Жұмыртқасын қоразы шайқайды (басады). Көбіне жемістермен
қоректенеді. Қолда өсіріледі.
 
===Жүзетін құстар (пингвиндер)===
[[Сурет:Galapagos penguin (Spheniscus mendiculus) -Isabela2.jpg|160px|left|thumb|Галапагос пингвині]]
[[Сурет:RoyalPenguins2.JPG|180px|right|thumb|Корольдік пингвині]]
[[Сурет:Sander-pinguins.jpg|160px|left|thumb|Сандер пингвиндері]]
[[Сурет:Penguin, Strait of Magellan.jpg|180px|right|thumb|Магеллан пингвині]]
 
Құстардың ішіндегі ерекше тобы. Олардың алдыңғы аяқтары ескекке айналған. Ескек аяқтарының көмегімен сула
жақсы жүзеді әрі жақсы сүңгиді. Төссүйек қыры жақсы жетілген. Ондағы
бүлшықеттер ескек аяқтарын қозғалысқа келтіреді. Олар ұша алмайды,
қүрлықта теңселіп әрең қозғалады. Аяқтары қысқа әрі түлғасының артқы
жағында орналасқандықтан, денесін тік үстайды.
Пингвиндер оңтүстік жарты шарла ғана таралған, әсіресе [[Антарктида]] жағалауында көптеп кездеседі. Жұп құрып тіршілік етеді әрі жұптарын өмір бойы
сақтайды. Көбейер кезде бір жерге мыңдап топтасады. Үядарын теңіз жағалауындағы
тасты жерлерге салады. Ұяда көбіне 1 - 2 жұмыртқа болады. Жұмыртқаны қоразы
мен мекиені кезектесіп басады. Көптеген түрлерінің қүрсагында тері қатпарлы қалтасы бар. Жұмыртқа басқан кезде қалтасы жұмыртқаны жауып түрады. Жұмыртқасын көбіне жаргақты табанының үстіне қойып шайқайды. [[Үлкен пингвин]] (императорский пингвин) жүмыртқасын қыста басады. Ол пингвиндердің ең ірісі.
Биіктігі '''110-120 см, салмағы 45 килограмға''' жетелі. Одан сәл кішілеу түрі - [[корольдік пингвин]] (королевский пингвин). Саны өте көп әрі кеңінен таралған түрі - [[қоршау көз пингвин]] (пингвин Адели). Бұлардан басқа алтыншотты, көзілдірікті,
[[галапагостық пингвин|галапагостық пингвиндері]]
(галапагоский пингвин) кездеседі. Пингвиндердің кәсіптік мәні жоқ.
 
===Қыртөсті (ұшатын) құстар===
Қазіргі кездегі құстардың ең түрі көп тобы. Төссүйекте жақсы жетілген
қыр болады. Қанаттары да ұзын, сүйірлен келеді. Қаңқа
сүйектері жеңіл. Үшатын құстар тіршілік ететін орта
жағдайларын байланысты бірнеше топтарға бөлінеді.
Сулы, батпақты жерлердегі құстар құрылысына тән
белгілері - саусақтарының арасында жүзу жарғағы бар.
Жақсы жүзіп, жақсы сүңгиді. Көпшілігінің тұмсықтары
жалпақ және тұмсығының жиектерінде араның тісі
тәрізді майда «тісшелері» болады. «Тісшелер» негізінен
қоректі сүзіл ұстау қызметін атқарады, оны үйрек, қаз
тұмсықтарынан айқын көреміз. Дауылпаздар, шағалалар,
сщсырлар су құстарына жатады. Олардың қорегі - ұсақ
су жануарлары. Қаздар, бірқазандар, дегелектер, қоқиқаздар, тырналар - су жағалауы мен батпақты жерлерді
мекендейтін құстар. Олардың кейбір түрлері өсімдіктермен де, жануарлармен де қоректене береді.
Орман құстарының денелері көбіне шағын, қанаттары сүйірленіп келеді. Орман құстарына тоқылдақтар,
көкектер, тотықұстар, жапалақтар, торғайлардың
көпшілігі жатады. Тоқылдақтар тікелей
ағашта өрмелеп тіршілік етуге бейімделген. Тұмсықтары мықты, үшкір. Саусақтары қысқа, тырнақтары
имек. Ағаш діңіне қонып отырғанда екі саусағы алға,
екі сау сағы артқа қарай бағытта ла ды. Құйрық қауырсындары қатты. Ол тірек қызметін атқарады. Үзын,
үшкір тілінің көмегімен ағаш қабығының астындағы
жәндіктермен қоректенеді. Кейде қылқан жапырақты ағаштардың түқымдарын да қорек етеді. Қазақстанда қара, шұбар, кіші тоқылдақ кездеседі. Орман
құстары зиянды [[бунақденелілер|бунақденелілермен]] қоректеніп, үлкен
пайда келтіреді.
 
===Ашық далалы алқаптардағы құстар===
Қанаттары кең, қалықтап үшуға бейім болады. Кейбір
түрлерінің аяқтары жақсы жетілген. Сондықтан олар
жылдам жүгіре де алады. Түмсықтары қысқа, доғал,
кейде иіліп келген өткір. Бұлар (тазқара, бүркіт, жұртты) - күндізгі жыртқыш құстар.
Тауық тәріздестерге: [[бөдене]], [[кекілік]], [[ұлар]], [[қырғауыл]];
дуадақтарға: [[безгелдек]], [[жорға дуадақ]] жатады. [[Бұлдырық|Бұлдырықтар]], [[бозторғай|бозторғайлар]] да
шөлейтті, ашық далалы алқаптарда кездеседі.
Құстардың тіршілігінде жыл маусымдарының
алмасуының да ерекше маңызы зор. Осыған байланысты құстар тіршілігінде елеулі өзгерістер (көбею,
жылыстау, т.б.) байқалады. Құстарды жыл құстары,
көшпелі құстар жөне қыстай шығатын құстар (отырықшы құстар) деп үш топқа бөледі. Құстардың жылыстауын аяқтарына сақина салу арқылы анықтайды. Қазақстанның оңтүстік өңіріндегі (Жамбыл облысы, Жуалы ауданында) [[Шақпақтас асуы|Шақпақтас асуында]] құстарға сақина салу орталығы бар.
 
===Жыл құстары===
Жыл құстары күзде оңтүстіктегі жылы аймақтарға жылыстап, көктемде елімізге қайтадан оралады. Жұп құрып, ұя салып, жұмыртқадан балапан
өргізіл, көбейеді. Көктемнің алғашқы айында жауған
соңғы қарлы құс қанатының ызғары деп есептейді.
Жылы жақтан ең алғаш қараторғайлар, «тыраулап»
тырналар оралады. Көшпелі құстар (полюстік үкі, кейбір жыртқыш
құстар және т.б.) күзде, қыста ауа райының қолайсыздығынан солтүстіктен оңтүстікке жылыстайды.
 
===Қыстай шығатын құстар===
Қыстай шығатын құстар жыл бойы бір аймақта
тіршілік етіп, көбейеді. Ешқайда жылыстамайды.
Ондай құстарга қарғалар, торғайлар, сауысқандар,
шымшықтар жатады. Құстарға қыста қолдан қорек
беріп қамқорлық жасауды үмытпаңдар!
[[Қазақстанның қызыл кітабы|Қазақстанның Қызыл кітабына]] (1996) ІІ отрядқа жататын 56 құс түрлері тіркелген. Қызғылт және бұйра бірқазан [[Каспий]], [[Арал]], [[Балқаш]], [[Алакөл]], [[Зайсан (көл)|Зайсан]], [[Марқакөл]] суларында кездеседі. Қара дегелең сары және [[кіші құтан]], [[қалбағай]], қарабай кеңінен таралған. Ақ дегелек (жыл құсы)
Қазақстанның оңтүстік өңірінде ғана (Оңтүстік Қазақстан,
Жамбыл облыстарында) таралған.
Қазақстанда сирек кездесетін құстың бірі - қоқиқаз
(«қызылқаз» деп те атайды). Аяғы, мойны ерекше ұзын.
Тұмсығы имек болады. Топтанып тіршілік етеді. Каспий жағалауында, Шалқар теңізінде, Теңіз көлдерінде
кездеседі. Қорғалжын қорығын «қоқиқаздар мекені»
деп атайды. Ол дүниежүзілік мәні бар батпақты-су айдындарына жатады.
Қараша қаз, қу тір жық қаз, сұңқылдақ және кіші аққу,
мәрмәр, шүрегей үйректер де Қызыл кітапқа тіркелген.
Бүлардың ішінде халық аққуды ерекше киелі құс санайды. Ол туралы аңыздар, әндер, күйлер кеңінен таралған.
Аққу пәктіктің, сүлулықтың, адалдықтың белгісі деп есептеледі. Оның қоразы — «саһар», балапаны — «көгілдір» деп
аталады.
 
===Сұңқартәріздестер===
Сұңқартәріздестер - [[балықшы тұйғын]], [[жыланжегіш]], [[бүркіт]], [[кезқұйрық]], [[аққұйрықты су бүркіт|аққұйрықты су бүркіттер]], [[сақалтай]], [[жұртшы]], [[құмай]], [[ақсұңқар]], [[ителгі]], [[бидайық]], [[лашын]] желе т.б. Бұл құстарды халқымыз ерекше
қадірлеп, қыран құстар деп те атайды. Жыртқыш
құстардың тұмсықтары, аяқтарындағы тырнақтары
өткір, қорегін бүріл ұстауға бейімделген. Қыран құстардың қоразы - «шәулі», мекиені - «ұябасар», балапаны - «ақүрпек» деп аталады .
Қазақ халқының ежелден келе жатқан дәстүрлі
өнерінің бірі - [[саятшылық]].
Қыран құстарды қолға үйретіп баптау, оны аң-құсқа салу адамды табиғатпен етене
жақындастыра түседі. ''Халық бүркітті жеті қазынаның бірі деп ерекше қастерлейді''. Аспан түстес көгілдір туымыздағы бүркіт бейнесінің болуында да үлкен мән бар. Саятшылық өнер - қазақ халқының тарихи әрі дәстүрлі
ескерткіштерінің бірі. Оның танымдық та, тәрбиелік те
мәні зор. Этнограф ғалым [[Жағда Бабалықұлы]] саятшылыққа, бүркітке байланысты тілімізде 2 000-ға жуық сөз
бар екенін атап көрсетті. Соңғы жылдары елімізде саятшылық өнерді жандандыру саласында ізгі шаралар қолға
алынды. Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданындағы
[[Нұра ауылы|Нұра аулында]] «Жалайыр Шора атындағы халықаралық құсбегілер мектебі» ашылды. Мұндай маңызды бастамалар басқа облыстарда да қолға алынып, саятшылық
өнерге ерекше көңіл бөлінуде.
 
===Тауықтәріздестер===
[[Image:TetraogallusAltaicus.jpg|200px|thumb|Алтай ұлары]]
Тауықтәріздестерге жататын [[алтай ұлары]] биік таулы алқаптарда
кездеседі. '''«Ұлы тауға шықтың ба, ұлар етін же дің бе?»''' деген мәтел ұлардың
таулы өңірле таралғанын аңғартады. Ұлар да киелі құс, олар шағын топ
құрып тіршілік етеді. Еті де дәмді.
Тауықтәріздес құстардың тұмсықтары қысқа әрі доғалданып келеді. Тырнақтары да доғал, жіліншігінің артқы жағында мүйізді өскіні бар. Оны тепкі
деп атайды, қорғаныштық қызмет атқарады.
 
===Тырнатәріздестер===
Тырнатәріздестер: ақ, сұр, ақбас [[тырна]] сулы, батпақты жерлерде таралған. [[Дуадақ]] - ірі құс, оның салмағы кейде 16 килограмға жетеді. Оны кейде «тоқтыбалақ» немесе «қозыбалақ» деп те атайды. Ертеде далалы өңірле
көптеп ауланған.
 
[[Тарғақ]], [[орақтұмсық]] және [[реликті шағала|реликті шағалалар]] ([[қарамойнақ]], [[көнекөз шағала]]) Қызыл кітап тізімін де бар. Реликті тазала Қазақстанда [[Алакөл]]
көлінде ғана таралған. Қорғау мақсатында [[Алакөл қорығы]] ([[1998]]) ұйымдастырылды.
 
==Жапалақтәріздестер==
Жапалақтәріздестерден тек [[үкі]] ғана Қызыл кітапқа тіркелген. Халқымызда үкі - ерекше құрметке бөлектен құс. Қолда ұстап, қауырсынын
(үкісін) қадірлеп,'' бас киімге, домбыраға, үйге, бесікке іліп қою дәстүрі бар''.
 
==Торғайтәріздестер==
Торғайтәріздестердің түрлері көп және кеңінен таралған. Қазақстанда [[жорға торғай]], [[көкқұс]], [[үлкен қаралай]] сирек кездеседі. Жорға торғай
еліміздің шөлейтті алқабында мекендейді. Сексеуіл ағаштарының арасында ([[Іле]], [[Балқаш]] өңірінде), жер бетінде жылдам жүгіретіндіктен «жорға торғай» деп аталған.
Сирек кездесетін құстар қорықтарда, қорықшаларда арнайы қорғауға
алынған.
 
Құстарды топқа бөлудің әр түрлі жолдары бар. Дене құрылымы, тіршілік әрекетіне байланысты қыртөссіздер, жүзгіш құстар, қыртөстілер
деп бөлінеді. Ал тіршілік орта жағдайларын байланысты экологиялық
топқа да топтастырылады. Экологиялық мынадай топтар бар: сулы, батпақты жерлердің құстары, орман құстары, ашық далалы алқаптардағы
құстар, жыл құстары, көшпелі құстар, қыстал шығатын құстар. Қыстал
шығатын құстар жыл бойы бір аймақта өмір сүріп, ешқайда орын ауыстырмайды, яғни жылыстамайды. Қазіргі заманда тіршілік ететін құстар
түрі 35-40 отрядқа топтастырылған. Зоолог ғалымдардың пайымдауы
бойынша құстар бұдан 180 млн жыл бұрын пайда болды деп есептеледі.<ref>Биология:Жалпы білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2007. ISBN 9965-34-607-0</ref>
== Пайдаланған әдебиет ==
<references/>
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Құстар» бетінен алынған