Кәсіпорын: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''Кәсіпорын''' – қоғамдағы [[еңбек бөлінісі]] жүйесіндегі оқшауланған дербес өндірістік-шаруашылық бірлік, яки заңи[[заңды тұлға]] құқығы берілген шаруашылық жүргізуші [[субъект]]; өндірістік-шаруашылық қызметті ұйымдастырудың негізгі [[нысан]]ынысаны. Ол [[әлеумет]]тікәлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыру және пайда алу мақсатымен еңбек [[ұжымеңбек ұжымы]]ынн пайдалана отырып, [[өнім]]([[(тауар)]]) өндіреді, жұмыстарды[[жұмыс]]тарды орындайды, қызметтер[[Қызмет көрсету|қызмет]]тер көрсетеді және [[өндіріс]] құрал-жабдығы мен басқа да мүлікке меншік нысандарына қарамастан [[заңи]]заңды тұлға ретінде және [[шаруашылық есеп [[принцип]]іне принципіне сүйеніп әрекет етеді. Кәсіпорын [[заңнама]]дазаңнамада тыйым салынбаған және кәсіпорынның жарғысында көзделген мақсаттарға сай келетін кез келген шаруашылық қызметпен айналыса алады. Кәсіпорын өзінің қызметін дербес [[жүзеге]] асырады, шығарылатын өнімін, салықтар мен [[бюджет]]кебюджетке басқа да міндетті [[төлем]]дердітөлемдерді төлегеннен кейін қалған пайданы[[пайда]]ны иеленеді. Кәсіпорын [[мемлекеттік тіркеудентіркеу]]ден өткен күннен бастап құрылды деп саналып, заңизаңды тұлға құқығын иеленеді. [[Тіркеу]] үшін [[құрылтайшы]] оны құру туралы шешімді немесе құрылтайшылардың шартын, кәсіпорынның жарғысын[[жарғы]]сын және басқа құжаттарды ұсынады. Кәсіпорынның дербес балансы[[баланс]]ы, банктерде [[есеп айырысу [[шотшоты]]тары мен өзге де шоттары, өзінің атауы жазылған [[мөр]]і болады. Мүліктік кешен ретінде кәсіпорынның құрамына оның қызметі үшін керекті мүліктің барлық түрлері, бұған қоса жер [[телім]]дерітелімдері, [[ғимарат]]тар, [[жабдық]]тар, [[шикізат]], өнімдер, талап құқықтары, сондай-ақ, кәсіпорынды, оның өнімін, жұмыстары мен көрсететін қызметтерін дараландыратын таңбаларға құқықтар (фирмалық [[атау]]ларатаулар, тауар белгілері, қызмет көрсету белгілері) және заң мен [[шарт]]ташартта өзгедей көзделмеген жағдайда басқа да айрықша [[құқық]]тарқұқықтар кіреді. Меншік иесінің немесе ол [[уәкіл]]дікуәкілдік берген [[орган]]ныңорганның келісуімен кәсіпорын заңизаңды тұлға құқықтары берілген [[Еншілес кәсіпорындар|еншілес]] шаруашылық жүргізуші субъектілер]], сондай-ақ филиалдар, бөлімшелер, банкіде [[шот ашу]] құқығы бар басқа да оқшауландырылған бөлімшелер құра алады. Тиісті орган арқылы мемлекет, еңбек ұжымдары, жеке және заңизаңды тұлғалар, соның ішінде шетелдік тұлғалар да, кәсіпорынның [[құрылтайшы]]ларықұрылтайшылары бола алады. Меншік [[нысан]]дарынанысандарына қарай кәсіпорын жеке, мемлекеттік, ұжымдық немесе аралас [[меншік]]тегі, сондай-ақ, қоғамдық ұйым меншігіндегі кәсіпорын нысанында құрылуы мүмкін. Олар жекеше кәсіпорын, серіктес (жарнапұлға негізделген [[серіктестік]]), [[акционеракционерлік қоғам]]лік қоғам, мемлекеттік кәсіпорын, [[коммунал]]дықкоммуналдық кәсіпорын түрлеріне жіктеледі. [[НарықНарықтық экономика]]тық экономикағаға көшу жағдайында жұмыс істеп тұрған кәсіпорындардың дербестігін кеңейтумен бірге экономикалық бірігудің жаңа нысандарын – серіктестіктер, [[қауымдастық]]тар, бірлескен кәсіпорындар, шағын кәсіпорындар, [[консорциум]]дар, [[биржа]]лар,[[коммерция]]лық коммерциялық банктер құрудың тиімділігі айқындала бастады.<ref>Орысша-қазақша заңдық түсіндірме сөздік-анықтамалық. - Алматы: Жеті жарғы, 2008. ISBN 9965-11-274-6</ref>

'''Аралас кәсіпорын'''– [[меншік]] нысандары алуан түрлі кәсіпорын, оның қызметі бірлескен қызметті жүзеге асырушы серіктестердің [[үлеспұл]]дық [[жарна]]ларына негізделген. '''Ауыл шаруашылығы кәсіпорыны''' – меншігінде немесе шаруашылықтың қарамағында жер, сондай-ақ, басқа да мүлік бар және [[өсімдік шаруашылығы]], [[мал шаруашылығы [[өнім]]ін өнімін өндіруші, ауыл шаруашылығы өндірісіне қызмет көрсетуші [[заңи]]заңды тұлға.

Ауыл шаруашылығында шаруашылықты жүргізу нысандары – [[акционер]]лікакционерлік [[қоғам]]дарқоғамдар, түрлі [[тұрпат]]тағытұрпаттағы серіктестіктер, [[кооператив]]тері, ұжымдық шаруашылықтар, [[кеңшар]]лар, өнеркәсіптің, көлік, басқа да кәсіпорындар мен ұйымдардың шаруашылықаралық, [[қосалқы]] шаруашылықтары, ғылыми-зерттеу мекемелері мен ұйымдары, т.б.

'''Венчурлік кәсіпорын''' – ғылыми-зерттеулермен, инженерлік [[талдама]]ларменталдамалармен, жаңалықтар ашумен және енгізумен, соның ішінде ірі фирмалардың [[тапсырыс]]тары және мемлекеттік [[қосалқы]] келісімшарттаркелісім-шарттар бойынша жаңа [[енгізілім]]деренгізілімдер жасаумен айналысатын шағын кәсіпорын. '''Еншілес кәсіпорын''' – заңизаңды тұлға құқығы бар, бірақ [[акция]]ларыныңакцияларының [[пакет]]іпакеті не жарғылық қоры басқа кәсіпорынның қолында болатын кәсіпорын. '''Жалгерлік кәсіпорын''' – [[кәсіп]]керліккәсіпкерлік қызметті жалға алынған мүліктік [[кешен]] негізінде жүзеге асыратын шаруашылық [[бірлік]]. Жалгерлік кәсіпорын тіркелген сәттен бастап заңизаңды ұйым құқығына ие болады. Ол жалға берушіге жалға алынған мүліктің [[құн]]ынанқұнынан есептелетін пайыз немесе тұрақты [[сома]] түрінде [[жалгер]]лікжалгерлік төлем төлейді. Салықтар мен бюджетке басқа да төлемдер төленгеннен кейін шаруашылық қызметтен алынған пайданы дербес иемденеді.''' Жекеше кәсіпорын''' – азамат, соның ішінде шет ел азаматы немесе азаматтығы жоқ тұлға құрған кәсіпорын. Оның жеке кәсіпкерліктен айырмашылығы сол: мұнда заңизаңды тұлға белгілері болады. Оны меншік иесі басқарады не ол уәкілдік берген органдар басқарады. Меншік иесі жекеше кәсіпорынның басқарушысы болуға құқылы немесе басқару үшін басқа біреуді тағайындауы, оны [[келісімшарткелісім-шарт]] бойынша жалдауы мүмкін. Жарғылық [[қор]]дықорды құра отырып, меншік иесі мүлікті немесе [[қаражат]]тықаражатты кәсіпорынға береді және оны басқару органдарының [[өкілеттік]]терін шектеу жолымен бақылауға құқылы. Ол таза пайдадан өз пайдасына [[аударым]]([[(дивиденд)]]) мөлшерін дербес белгілей алады. '''Коммерциялық кәсіпорын''' – заңизаңды тұлға құқығы берілген, өзін-өзі [[қаржыландыру]] жағдайында [[коммерция]]лық қызметпен айналысатын және барынша көп пайда алуды көздейтін оқшауландырылған дербес шаруашылық бірлігі. '''Концессиялық кәсіпорын''' – мемлекетке немесе [[муниципалитет]]ке тиесілі табиғат байлықтарын, кәсіпорындар мен басқа шаруашылық субъектілерін жекеше кәсіпкерлерге немесе шетелдік фирмаларға белгілі бір мерзімге пайдалануға беру туралы шарт негізінде құрылған кәсіпорын. '''Корпоративтік кәсіпорын''' – меншігі [[үлеспұл]]дарғаүлеспұлдарға бөлінген тәуелсіз заңизаңды субъектілер ретінде өмір сүретін кәсіпорын.[[Кәсіпкер]]лік Кәсіпкерлік қызметтің [[корпоратив]]тік нысаны басым нысан болып табылады және ірі бірлестіктер құрудың, халықаралық сауданы дамытудың қазіргі [[беталыс]]ынабеталысына сай келеді. Негізгі артықшылықтары – шектеулі [[жауапкершілік]] және қосымша [[капитал]] тартуға үлкен мүмкіндігінің барлығы. '''Көлік кәсіпорыны''' – жеке және заңизаңды тұлғаларға негізгі қызмет түрі ретінде көлік қызметін көрсететін заңизаңды тұлға.

'''Муниципалдық кәсіпорын''' – мүлкі жергілікті [[жергілікті бюджет]] қаражаты есебінен құралатын кәсіпорын. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының меншігінде болады. Тікелей шет елден қаржыландырылатын кәсіпорын – [[бейрезидент]] бірліктердің бақылауындағы кәсіпорын, [[бейрезидент]][[корпорация]]лардың-корпорациялардың [[филиал]]дары, шет мемлекеттердің немесе бейрезидент бірліктер топтарының бақылауындағы корпорациялар, белгілі бір экономикалық аумақта ұзақ мерзімде жұмыс істейтін бейрезидент кәсіпорындардың [[бейкорпоратив]]тік бөлімшелері.

'''Унитарлық кәсіпорын''' – өзіне бекітілген мүлікті [[меншіктену]]ге құқығы жоқ [[коммерция]]лықкоммерциялық ұйым. Ол мемлекеттік және [[муниципал]]дықмуниципалдық (жергілікті) кәсіпорын болуы мүмкін, осыған орай оның мүлкі мемлекеттік немесе муниципалдық меншікте болады, бұл мүлік оған шаруашылықты жүргізу немесе [[оралым]]дыоралымды басқару құқықтары негізінде тиесілі болады. Шаруашылықты жүргізу құқықтары негізінде құрылған унитарлық кәсіпорынды [[өкімет]] немесе жергілікті өзін-өзі басқару органы құрады. Оның жарғысын осы орган бекітеді, жарғылық [[қор]]ыныңқорының (шаруашылық серіктестіктердегідей немесе акционерлік қоғамдардағыдай [[жарғылық [[капитал]] емес) мөлшерін айқындап, [[жасақ]]тайдыжасақтайды. Унитарлық кәсіпорынның басшысын мемлекеттік немесе [[муниципалдық]] орган тағайындайды және ол осы органға есеп беріп тұрады. Кәсіпорын өзінің [[міндеттеме]]лері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлікпен жауап береді. Егер унитарлық кәсіпорын мүлкі оралымды басқару құқығы негізінде құралса, онда ол [[қазына]]лыққазыналық кәсіпорын]] болып табылады. Унитарлық кәсіпорын өзінің қарамағындағы мүлікті дербес иеленеді, пайдаланады, билейді, бірақ бұл орайда мүлікті [[меншіктенуші]] кәсіпорынға тиесілі мүліктің сақталуын бақылайды. Ол мүлікті [[меншіктену]]шініңменшіктенушінің [[міндеттеме]]леріміндеттемелері бойынша жауап бермейді.

''' Ұжымдық кәсіпорын''' – мемлекеттік кәсіпорынды [[құн]]ынқұнын төлеп алған жағдайда немесе [[мүлік]]тімүлікті еңбек ұжымы заңды жолмен сатып алған жағдайда құрылатын шаруашылық бірлік. Мұнда меншік ұжымдық [[сипат]]тасипатта болады және мүлік [[қызметкер]]лердің салымдарына бөлінеді. Қызметкер салымының [[құрам]]ынақұрамына оның мемлекеттік немесе [[жалгер]]лік кәсіпорынның мүлкіне салған сомасы мен оның ұжымдық кәсіпорын құрылып, жұмысын бастағаннан кейінгі мүліктің көбеюіне қосқан [[үлес]]і кіреді. Салымға еңбек ұжымы мен кәсіпорын бағынатын орган арасындағы келісімде жұмыс нәтижелерін басшылыққа ала отырып айқындалатын мөлшерде пайыз есептеліп төленеді. Кәсіпорын таратылған жағдайда [[бюджет]]пенбюджетпен, банктермен және басқа [[несиегер]]лермен есеп айырысқаннан кейін қалған мүліктен қызметкерге оның үлесі (салымның құны мен [[табыс]]тың бөлігі) төленеді. '''Шағын кәсіпорын''' – жұмысшылар саны мен шаруашылық [[айналымы]](өнеркәсіпте [[өнім]] көлемі, саудада тауар айналымының көлемі) белгілі бір [[мөлшер]]лікмөлшерлік өлшеммен шектелетін жаңадан құрылған немесе бұрыннан жұмыс істеп тұрған кәсіпорын. Оларға өнеркәсіп пен құрылыста жұмысшылардың саны көп дегенде 200 адамға, ғылымда 100 адамға, басқа [[өндіріс]]тікөндірістік салаларда 25 адамға, бөлшек саудада 15 адамға дейін жететін кәсіпорындар жатады. '''Шетелдік кәсіпорын''' – жарғылық [[қор]]ықоры түгелімен шетелдік [[қаржы]]лардан құралған кәсіпорын (ұйым). '''Ірі кәсіпорын''' – сала өндірісінің жалпы көлемінің көп үлесін өндіретін не жұмысшылардың немесе [[акция]]лардыакцияларды иеленушілердің саны жөнінен, өткізу көлемі, [[актив]]тердің немесе [[пайда]]ныңпайданың мөлшері жөнінен ірі деп саналатын, не осы екі белгіге де ие кәсіпорын.