Уикипедия

Оңтүстік Африка Республикасы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Тарихын шолу
← Ескірек өңдемеЖаңарақ өңдеме →
Content deleted Content added
VisualWikitext
ш Bot: Migrating 202 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q258 (translate me)
Өңдеу түйіні жоқ
1-жол:
{{Мемлекет
{{Infobox Country
|Қазақша атауы = Оңтүстік Африка Республикасы
|native_name = Republic of South Africa
|Шынайы атауы = африк. Republiek van Suid-Afrika
|common_name = South Africa
|Атау септігі =
|image_flag = Flag_of_South_Africa.svg
|Елтаңба =
|image_coat =Coat of arms of South Africa.svg
|Байрақ =
|symbol_type = Coat of arms
|Ұраны = Әртүрлі адамдар бірлеседі
|image_map = LocationSouthAfrica.svg
|Әнұранның аты = Оңтүстік Африка Республикасы ұлттық әнұраны
|national_motto = ''!ke e: {{IPA|ǀ}}xarra {{IPA|ǁ}}ke''{{nbsp|2}}<small>([[ǀXam language|ǀXam]])<br />“Unity In Diversity”<br />(literally “Diverse People Unite”)</small>
|Аудио =
|national_anthem = [[National anthem of South Africa]]<small><sup>[http://www.youtube.com/watch?v=NsWwz9UmjVk&watch_response]</sup></small>
|Картада =
|official_languages = [[Afrikaans]], [[Ағылшын тілі]], [[Zulu language|IsiZulu]], [[Xhosa language|IsiXhosa]], [[Swati language|SiSwati]], [[Ndebele language|Ndebele]], [[Southern Sotho language|Southern Sotho]], [[Northern Sotho language|Northern Sotho]], [[Tsonga language|Tsonga]], [[Tswana language|SeTswana]], [[Venda language|Venda]]
|карта тақырыбы =
|capital = [[Pretoria]] (executive)<br />[[Bloemfontein]] (judicial)<br />[[Cape Town]] (legislative)
|Тілдері = [[ағылшын тілі|ағылшын]], африкаанс, венда, зулу, коса, оңтүстік ндебеле, сесото, солтүстік сото, тсвана және тсонга
|largest_city = [[Johannesburg]] <small>([[List of largest cities in South Africa by population|2001]])</small>
|Мемлекеттік діні =
|government_type = [[Parliamentary democracy]]
|Үкімет түрі = [[Парламент]] [[республика]]сы
|leader_title1 = [[President of South Africa|President]]
|Құрылды =
|leader_name1 = [[Jacob Zuma]]
|Тәуелсіздік күні = [[31 мамыр]] [[1961 жыл]]
|area_rank = 25th
|Тәуелсіздігін алды = [[Ұлыбритания]]дан
|area_magnitude = 1 E12
|Астанасы = Претория (әкімшілік)<br />Кейптаун (заңды)<br />Блумфонтейн (сотты)
|area = 1 221 037
|Ірі қалалары = Йоханнесбург, Кейптаун, Дурбан, Претория
|areami² = 471 443 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]-->
|Басшы қызметі = Президент<br />Вице-президент
|percent_water = negligible
|Басшылары = Джейкоб Зума<br />Кгалема Мотланте
|population_estimate = 47 432 000
|Жер аумағы бойынша орны = 24-і
|population_estimate_year = 2005
|Жер аумағы = 1 219 912
|population_estimate_rank = 26th
|Судың үлесі =
|population_census = 44 819 278
|Этнохороним =
|population_census_year = 2001
|Халық саны бойынша орны = 26-ы
|population_density = 39
|Жұрты = 48 601 098
|population_densitymi² = 101 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]-->
|Сарап жылы = 2013
|population_density_rank = 163rd
|Санақ бойынша халық саны =
|GDP_PPP_year = 2005
|Санақ жылы =
|GDP_PPP = $570.2 billion <!--IMF-->
|Халық тығыздығы = 41
|GDP_PPP_rank = 18th
|Тығыздық бойынша орны =
|GDP_PPP_per_capita = $12 161
|ЖІӨ (АҚТ) = 505,2 млрд
|GDP_PPP_per_capita_rank = 55th
|ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы = 2009
|sovereignty_type = [[Тәуелсіздік]]
|ЖІӨ (АҚТ) орны = 26-ы
|sovereignty_note = from the [[Құрама Патшалық]]
|Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) =
|established_event1 = [[Union of South Africa|Union]]
|Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны =
|established_event2 = [[Statute of Westminster 1931|Statute of<br />{{nbsp|3}}Westminster]]
|ЖІӨ (номинал) =
|established_event3 = [[Republic of South Africa|Republic]]|
|ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы =
|established_date1 = [[31 May]] [[1910]]
|ЖІӨ (номинал)бойынша орны =
|established_date2 = [[11 December]] [[1931]]
|Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) =
|established_date3 = [[31 May]] [[1961]]
|Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны =
|HDI_year = 2004
|АДИ = 0,619
|HDI = {{decrease}} 0.653
|АДИ жылдық есебі = 2011
|HDI_rank = 121st
|АДИ бойынша орны = 123-і
|HDI_category = <font style="color:#fc0">medium</font>
|АДИ деңгейі = орташа
|currency = [[South African rand]]
|Әуе компаниясы =
|currency_code = ZAR
|Валютасы = Оңтүстік Африкалық рэнд
|country_code = RSA
|Интернет үйшігі = .za
|time_zone = [[SAST]]
|ISO = ZA
|utc_offset = +2
|Телефон коды = 27
|cctld = [[.za]]
|Уақыт белдеулері = +2
|calling_code = 27
|Түсініктемелер =
|footnotes =
<!-- |Тусыз және елтаңбасыз=* -->
<!-- |Әнұрансыз=* -->
}}
'''Оңтүстік Африка Республкикасы''' (африк. Republiek van Suid-Afrika; қысқаша '''ОАР''') – Африка континентінің оңтүстік жартысындағы мемлекет. ОАР солтүстікте – Намибия, Ботсвана және Зимбабвемен, ал солтүстік-шығыста – Мозамбик және Свазиленд елдермен шектеседі. ОАР-дың ішінде Лесото ел-анклавы орналасқан. ОАР Африканың көпұлты мемлекеттердің қатарында. Ұлттық мейрамы – 27 сәуір – Бостандық күні (1994). БҰҰ-ның (1945), Африка Бірлік Ұйымының (ОАЕ) мүшесі (1994).<ref>Қазақ энциклопедиясы, 7 том</ref>
'''Оңтүстік Африка Республикасы''' (ОАР) – Оңтүстік Африкада орналасқан мемлекет. Жер аумағы 1221 мың км². Халқы 44,5 млн. (2001). Жергілікті тұрғындары 35 млн-ға жуық. Олардың ішінде [[зулулар]] – 39%, [[сутолар]] – 28%, [[косалар]] – 12%, шангаан-тсонгалар – 6,6%, тсваналар – 6,6%; қалғандары – еуропалықтар 5 млн., үнділер 1 млн-нан астам, метистер 3,5 млн. Астанасы – Претория қаласы. Әкімшілік жағынан 9 провинцияға бөлінеді. Ресми тілі – [[ағылшын]] және африкаaнс тілдері. Халқының 77%-ы христиандар, 20%-ы жергілікті [[наным-сенім]]дерді, қалғандары [[индуизм]], ислам діндерін ұстанады. 1996 жылы қабылданған конституциясы бойынша мемлекет басшысы – президент. Жоғарғы заң шығарушы органы – екі палаталы [[парламент]]. Жоғарғы атқарушы органы – үкімет. Ақша бірлігі – ''рэнд''. Ұлттық мейрамы – 27 сәуір – Бостандық күні (1994). БҰҰ-ның (1945), Африка Бірлік Ұйымының (ОАЕ) мүшесі (1994).<ref>Қазақ энциклопедиясы, 7 том</ref>
 
ОАР – ядролық қаруды жасап, одан өз еркімен бас тартқан ел.
 
== Табиғаты ==
ОАР Оңтүстік Африка таулы үстіртінің оңтүстік шетін ала орналасқан. Шығысын [[Айдаһар таулары]] (биіктігі 3482 м), Оңтүстік Африка жағалауын бойлай Кап таулары алып жатыр. Пайдалы қазбалары – алтын, уран, қалайы, марганец, хромит, хризотил-асбест, мыс. Климаты ыстық және ылғалды тропиктік, оңтүстік-шығысы субтропиктік. Жаз айларының орташа температурасы 18 – 27°С, қыс айларында 7 – 18°С. Үстірттің жылдық жауын-шашын мөлшері 150 – 750 мм. Оңтүстігінде жаз айларының орташа температурасы 13 – 21°С. Жылдық жауын-шашын мөлшері 650 – 700 мм; Айдаһар тауының шығыс беткейлерінде 1000 – 2000 мм, Атлант теңізі жағалауында 60 – 100 мм. Басты өзендері – Оранжевая (Вааль саласымен) және Лимпопо. Елдің шығысына қарай саванналар, Айдаһар тауларында мәңгі жасыл таулы субтропиктік бұталар, ішкі аудандарда тікенді бұталар өседі.
 
== Тарихы ==
Қазіргі ОАР жерін адамдар көне тас дәуірінен бастап мекендеген. Негізгі халқы [[готтентоттар]] мен [[бантулар]]. Бірақ олардың ежелгі және орта ғасырлар тарихы жөніндегі деректер жоқтың қасы. 15 ғасырда португалдықтар, испандықтар және голландықтар жергілікті халықпен сауда қатынастарын орнатты. Еуропалықтар арасынан бұл аймақты отарлауды голландықтар мен ағылшындар бастады. Голландық Ост-Үнді компаниясы 1652 ж. Кап отарын құрды. 18 ғасырдың 70-жылдарынан бастап Голландия мен Франциядан бұл жерге көптеген келімсектер қоныстанып, жергілікті халықтарды қанау арқасында байи түсті. Олардың ұрпақтары бурлар, 19 – 20 ғасырларда африканерлер деп аталды.

Оңтүстік Африка аймағына талас 18 ғасырдың аяғында ағылшындардың пайдасына шешілді. 1806 ж.жылы Кап отары ағылшындардың иелігіне өтті. 1838 ж.жылы бурлар зулулардың жерін басып алып, Наталь Республикасын құрды. 1843 ж.жылы Натальды ағылшындар өздеріне бағындырды. 19 ғасырдың жартысында бурлар екі ірі мемлекет – Трансвааль және Ерікті Қызғылт Республикаларын жариялады. Оларды [[Англия]], [[Германия]] және Ресей мойындады. [[Ұлыбритания]] 19 ғасырдың 70-жылдары бурларды жаулауға кірісіп, нәтижесінде 1902 жылы Трансвааль мен Ерікті Қызғылт республикалары ағылшын отарына айналды. Еуропалықтардың Оңтүстік Африкаға ағылуына 19 ғасырдың 60 – 70-жылдары ашылған алмас, алтын қорлары себеп болды. Шетел компаниялары африкандықтарды қазба жұмыстарға, жол салуға пайдаланды, оларды арнайы аудандарға (резервацияларға) зорлықпен шоғырландырды. 1910 жылы Ұлыбритания отарларын біріктіріп, Оңтүстік Африка Одағын ([[ОАО]]) құрып, ол доминион құқығын алды. ОАО-да басқа жерлерде кездеспейтін нәсілшілдік және апартеид тәртібі орнатылды.

Жергілікті африкалықтардан шыққан зиялылар мен ақсүйектер өкілдері 1912 жылы қаңтарда Оңтүстік-Африкалық түземді ұлттық конгресті ұйымдастырып, ол кейін Африка Ұлттық конгресі (АҰК) болып аталды. 1-дүниежүзілік соғыс кезінде ОАО-ның экономикасы алға басып, монополистік топтар құрылды. Соғыс кезінде Ұлыбританияны қолдаған ОАО немістердің бұрынғы отары болған Оңтүстік-Батыс Африканы (қазіргі [[Намибия]]ны) басқарып, соғыстан кейін елде ұлт-азаттық қозғалыс басталды. 1920 жылы кәсіподақтар бірлестіктері, 1921 жылы Оңтүстік Африка коммунистік партиясы құрылды. 1924 – 1933 жылы жергілікті үкімет нәсілшілдік және апартеид тәртібін одан әрі жалғастырды.

2-дүниежүзілік соғыс жылдары ОАО Ұлыбритания жағында соғысқа қатысты. Соғыс кезінде ОАО-да өндіріс салалары дамып, экономика көтерілді. [[АҚШ]] капиталы Англия капиталын ығыстырды. 1961 жылы Оңтүстік Африка Республикасы жарияланып, ел Британ Достастығынан шықты. 1976 – 1978 жылы нәсілшілдікке қарсы ереуілдер күшейді. 1979 жылы үкімет кәсіподақтардың қызмет істеуіне рұқсат берді, қара нәсілдердің жұмысқа орналасуына мүмкіндік беретін жаңа заңдар қабылданды. 1984 жылы жаңа конституция бекітіліп, президенттік билік енгізілді. Парламентте еуропалықтар, үндістер, түрлі-түстілер палаталары құрылды. Бірақ жергілікті халық құқықсыз жағдайда қалды. Бұған қарсылық ретінде АҰК 1983 жылы Біріккен демократиялық майдан (БДМ) құрды. Елде жаппай ереуілдер басталды. 1988 жылы Бота үкіметі биліктен кетті. 1989 жылы Францияда де Клерк президент болды. 1993 жылы ОАР-дың жаңа Конституциясы қабылданды. 1994 жылы 27 сәуірде өткен сайлауда АҰК партиясы жеңіске жетіп, 9 мамырда Ұлттық Ассамблея Н.Манделаны ОАР-дың президенті етіп сайлады. 1999 жылы маусымда елде жаңа президенттік сайлау өтті.
 
== ОАР дамыған индустриялы-аграрлы ел ==
Жан басына шаққандағы жылдық табыс мөлшері 7490 АҚШ доллары шамасында. Халықтың 85%-ы аграрлық салада жұмыс істейді. ОАР алтын, платина, хром, марганец, сурьма, алмас өндіруден дүние жүзінде алғашқы орындарда, уран өндіруден 2-орында. Өнеркәсібінің жетекші саласы – тау-кен өндірісі. Оңтүстік-батыс бөлігінде мұнай өндіріледі. Көмір өндірудің басты аудандары – Трансвааль, Наталь провинциялары, Қызғылт атырабы. Қара металлургияның басты орталықтары – Претория және Фандербейлпарк. Машина жасау, химия, мұнай айыру, мұнай-химия, тамақ өнеркәсіп салалары дамыған. [[Металл]], металл өңдеу өнімдері, [[алтын]], қымбат бағалы тастар, өнеркәсіп өнімдері, т.б. сыртқа шығарылса, механикалық аспаптар, [[киім]], машиналар және жабдықтар, жеміс-жидектер, [[мұнай]] және мұнай өнімдері, т.б. сырттан әкелінеді.

Негізгі сауда серіктестері: АҚШ, [[Жапония]], ГФР, Ұлыбритания, Франция, [[Италия]], [[Швейцария]].
 
== Тұрғындар ==
ОАР-да 2013 жылғы сарап бойынша 48 601 098 адам тұрады. Ол әлемде 26-ы орын алады.
 
Өмірдің орташа ұзақтығы – ерлерде – 50 жыл, ал әйелдерде – 48 жыл
 
=== Нәсілдік құрамы ===
Қара нәсілдер – 79,4 %
Ақтар – 9,2 %
Түрлі-түсті (көбінесе мулаттар) – 8,8 %
Үнділер және азиялықтар – 2,6%
 
ОАР-да бірінші халық санағы [[1911 жыл]]ы болған. Сол кезде ақтар – 22% құраса, [[1980 жыл]]ы ақтар 18%-ға дейін түсті.
 
15 жастан асқан тұрғындардың сауаттылығы 2003 жыл:
Ерлер – 87%
Әйелдер – 85,7%
 
== [[Тілдер]]і мен елдің әртүрлі тілдердегі ресми атаулары ==
Ресми тілдер саны бойынша ОАР [[Боливия]] (33 тіл) мен [[Үндістан]]нан (21 тіл) кейін 3-і орын алып жатыр. ОАР-да 11 ресми тілдер бар, олар:
 
Republic of South Africa (ағылшын)
Republiek van Suid-Afrika (африкаанс)
Riphabuḽiki ya Afurika Tshipembe (венда)
IRiphabliki yaseNingizimu Afrika (зулу)
IRiphabliki yaseMzantsi Afrika (коса)
IRiphabliki yeSewula Afrika (оңтүстік ндебеле)
IRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika (свази)
Rephaboliki ya Afrika Borwa (сесото)
Rephaboliki ya Afrika-Borwa (солтүстік сото)
Rephaboliki ya Aforika Borwa (тсвана)
Riphabliki ra Afrika Dzonga (тсонга)
 
Кейбір оңтүстікафрикандықтар (көбініесе қара нәсілшілдер) елді Азания деп атайды.
 
== [[Әкімшілік-аумақтық бөлініс]]і ==
ОАР – біртұтас мемлекет. Елдің аумағы 9 провинцияларға бөлінген:
 
{| class="wikitable"
! №
! Әкімшілік-аумақ бірлігі
! Әкімшілік орталығы
! Жер аумағы, км²
! Халық саны, 2011 жыл
! Халық тығыздығы, адам/км²
|-
| 1||[[Батыс]] Кап [[провинция]]сы||Кейптаун [[қала]]сы||129 462 (4-і)||5 822 734 (4-і)|| 44,98 (4-і)
|-
| 2||[[Солтүстік]] Кап провинциясы||Кимберли қаласы||372 889 (1-і)||1 145 861 (9-ы)|| 3,07 (9-ы)
|-
| 3||Шығыс Кап провинциясы||Бишо қаласы||168 966 (2-і)||6 562 053 адам (3-і) ||38,84 (6-ы)
|-
| 4||Квазулу-Натал провинциясы||Питермарицбург қаласы|| 94 361 (7-і)||10 267 300 (2-і)|| 108,81 (2-і)
|-
| 5||Фри-Стейт провинциясы||Блумфонтейн қаласы||129 825 (3-і)||2 745 590 (8-і)||21 (8-і)
|-
| 6||Солтүстік-Батыс провинциясы||Мафикенг қаласы||104 882 (6-ы)||3 509 953 (7-і)||33,47 (7-і)
|-
| 7||Гаутенг провинциясы||Йоханнесбург қаласы||18 178 (9-ы)||12 272 263 (1-і)|| 675,12 (1-і)
|-
| 8||Мпумаланга провинциясы||Мбомбела қаласы||76 495 (8-ы)||4 039 939 (6-ы)||52,81 (3-і)
|-
| 9||Лимполо провинциясы||Полокване қаласы||125 754 (5-і)||5 404 868 (5-і)||43 (5-і)
|}
 
1994 жылға дейін ОАР-да федерация болатын және ол 4-ке бөлінді: Кап провинциясы, Қызғылт сары бос мемлекеті, Наталь провинциясы және Трансвааль провинциясы.
 
== Астаналары ==
ОАР-да үш астана бар, соның біреуі Претория қаласы. Претория ОАР-дың негізгі астанасы болып саналады, өйткені бұл қалада елдің үкіметі орналасқан. Ал парламент болса, елдің басқа астанасында орналасқан: Кейптаун. Үшінші астана Блумфонтейнде – Жоғарғы Сот орналасқан. Себебі, ОАР басында конфедеративті мемлекет болған және оның атауы Оңтүстік Африка Одағы болған. Одақта үш мемлекет болған, әрқайсысында үш астана болған: британ иеліктерінде – Кейптаун, Қызғылт сары бос мемлекетінде – Блумфонтейн және Оңтүстікафрикандық республикада – Претория.
 
== Экономикасы ==
ОАР – Африка континентіндегі ең дамыған ел және континентте Үшінші әлемге қосатын жалғыз ел. Елдің ЖІӨ-і 2009 жылда 505 млрд. АҚШ доллары болатын (26-ы орын). Сол жылы ЖІӨ өсімі – 5 %, ал 2008 жылы – 3% болатын. Елдің нарығы белсенді кеңейтіліп жатыр, бірақ оған қарамастан ел әлі де әлемнің ең дамығын елдерге жатпайды. Сатып алу қабілетінің тепе-теңдігі бойынша әлемде 78-і орынға ие (МВФ мәліметтері бойынша), Дүниежізілік банк бойынша 65-і орын, ал ЦРУ бойынша 85-і орын. Елдің табиғи қоры өте мол. Телебайланысы, элект қуаты және қарсы сферасы кеңінең дамыған.
 
Валютасы: Оңтүстікафрикандық рэнд, 100 центке тең. 1, 2, 5, 10, 20, 50 цент және 1, 2, 5 рэнд тиындары, 10, 20, 50, 100 және 200 рэнд банкноттары бар.
 
Импорттары: мұнай, азық-түлік, химикалық тауарлар; экспорттары: алмас, алтын, ақ алтын, көліктер, автокөліктер және жабдықтар. Импорт (91 млн. АҚШ доллары 2008 жылы) экспорттан (86 млн. АҚШ доллары) асады.
 
Бизнесті жүргізу ыңғайлығы бойынша әлемде 39-ы орын алады (Forbes журналының мәліметтері бойынша).
 
АКТ елдері халықаралық ұйымына кіреді.
 
== Жұмыс ==
ОАР-да 49 млн. адамның тек 18 млн. адамы ғана жұмыс істейді. 23% – жұмыссыз адамдар.
 
Жұмыс істейтіндердің 65%-ы қызмет сферасында, 26%-ы өнеркәсіп саласында, ал қалған 9%-ы ауыл шаруашылығында жұмысбасты.
 
== Сілтемелер ==
* [[Африка]]
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Оңтүстік_Африка_Республикасы» бетінен алынған