Уикипедия

Эпителий: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Тарихын шолу
← Ескірек өңдемеЖаңарақ өңдеме →
Content deleted Content added
VisualWikitext
ш clean up белокты -> ақуызды, replaced: белокты → ақуызды (4) using AWB
ш clean up, replaced: организмді → ағнаны (2), replaced: организмге → ағзаға (2), организмнен → ағзадан (2), организмнің → ағзаның (4), органи using AWB
3-жол:
== Бірінші ұлпалардың пайда болуы туралы теориялар (болжамдар) ==
Бірінші ұлпалар пайда болу жайында екі үлкен мағлұматтар қаралады:
# ''Гастрей теориясы'' (бұның авторы Геккель). Бұл теория бойынша көп клеткалы организмағза-бластея - бір клеткалы эпителий клеткаларынан пайда болды деген ұғым берді. Талшықтары бар клеткалар тобы организмніңағзаның қимыл қызметін атқарса, ал баска клеткалар тобы қоректік қызмет атқарады. [[Инвагинация]] процесі арқылы екі [[клетка]] тобы - екі қабатты - гастрея болып саналады. Сыртқы қабаты - [[эктодерма]] жабынды эпителийде, ал эктодерма - бірінші ішек қабатын құрайды.
# Екінші теориясы [[Мечников Илья Ильич|Мечниковтың]] ''«фагоцетелла»'' теориясы. Бұл ұғым бойынша көп клеткалы организмағза біртектес клеткалардан тұрды, дейді - олар екі түрлі қызмет атқарады. Сыртқы клеткалардың талшықтары болады, олар үсақ ас түйіршіктерінен [[фагоцитоз]] арқылы қоректенеді, ал клеткалар бірте-бірте талшықтарын жоғалтып, амебоид пішінді болып жануарлардың ішкі кабатына кіреді де, ас қорыту сонда аяқталды, сөйтіп, сыртқы клеткалар - кинобласт, ішкі клеткалар - [[фагоцитобласт]]. Осыдан барып жабынды эпителий және ішкі орта ұлпалары пайда болады.
Заварзиннің айтуы бойынша ұлпалар [[эволюция]] процесінде организмгеағзаға бағынады.
 
== Эпителий ұлпасына жалпы мінездеме ==
 
Эпителий ұлпасы өзінің атауын гректің екі сөзінен ''«эпи»-үсті және «телий»''-еміздікше деген ұғымдардан тұрады. Дәнекер ұлпалар еміздікшелерінің үстінде орналасқан ұлпаны эпителий деп атап, Бұл терминді алғаш рет Рюйеш қолданған.
Эпителий ұлпасы (epithelium), дененің сыртқы бетін, куыс органдардың ішкі бетін (ішектің, асқазанның, қуықтың) және организмніңағзаның секрет бездерін алып жатады.<br>
Эпителий-шекаралық ұлпа, өйткені ол ішкі ортамен сыртқы ортаның аралығында жатады. Эпителий арқылы [[организм]] мен сыртқы ортаның арасында зат алмасу жүреді.<br>
Ішек эпителийі арқылы қоректік заттар, [[ақуыз]], [[майлар]], [[углеводтар]] қан мен [[лимфа]]ға беріледі, олар арқылы организмгеағзаға таралады, қоректік заттар энергия көзі болып табылады. Көп уақытта организмненағзадан сыртқы ортаға әртүрлі продуктылар (заттар) сыртқа шығарылып отырады. Мысалы: көміртегі-өкпеден сыртқа шығады, несеп, несепқышқылы бүйрек арқылы сыртқа шығады. Эпителий шекарада түрғандықтан қорғаныш қызметін атқарады. Ол организмдіағнаны химиялық, механикалық және басқа да әрекеттерден сақтап тұрады, [[микроб]],
улы заттарды өткізбейді.<br>
Секрет шығаратын бездердің эпителий ұлпасы маңызды қызмет атқарады, өйткені олар секрет шығарып отырады, ол секрет бүкіл организмдегіағзадағы зат алмасу процесінің дүрыс жүруін қамтамасыз етеді. Мысалға, асқазан бөлетін сөл оны химиялық және механикалық өзгерістерден сактайды, ішек эпителиі шығаратын [[фермент]] ас қорту процесінде үлкен роль атқарады.<br>
Қалқан безі ([[щитовидная железа]]) шағаратын [[гормон]] жалпы организмдегіағзадағы алмасу процесін реттейді.<br>
Шығу тегі және аткаратын қызметіне байланысты эпителийдің құрылысы әртүрлі болады, бірақ та эпителий ұлпасының басқа ұлпадан ерекшелігі болады. Бұл ерекшелігі оның шекаралық жағдайына және аткаратын қызметіне байланысты. Эпителий ұлпасы клетка пластысын құрайды. Эпителий базальды мембранада жатады, оның астында борпылдақ дәнекер ұлпасы жатады. Оларда кан тамырлары болмайды, ал қоректік затты базальды [[мембрана]] арқылы алады. Эпиталий ұлпасы клеткалардан - эпителиоциттерден тұрады.
 
Эпителийдің басқа ұлпалардан айыратын, жалпы белгілері болады.
# Эпителий организмдіағнаны сыртқы және ішкі ортадан бөліп тұратын және олармен байланысты қамтамасыз ететін шекаралық ұлпа. Ішектің куысы, асқазанның, бүйректің жыныс органдардың қуыстарын эпителий ұлпасы астарлап жатады және периқордиаль, превраль және кұрсак бөлімдерін бөліп тұрады. Эпителий ұлпасының негізгі бір ерекшелігі шекаралық қызметі. Осы қызметіне байланысты эпителий ұлпасының құрамындағы клетка элементтері әртүрлі болады.
# Эпителийдің клеткалар кабат құрап, үлкен бетті алып орналасады. Қабат тұзіп орналасуына байланысты эпителий қорғаныштық қызмет атқарады.
# Эпителий ұлпасының негізгі массасын клеткалар құрайды. Бұл эволюция барысында калыптаскан касиет. Себебі [[регенирация]] жасау үшін және ол неғұрлым тез жүру үшін ұлпа клеткаларға бай болу керек. Эпителий түрлі қорғаныштық құрылымдарды (кутикула, хитин, бақалшақ) құрайды. Бұл құрылымдардың барлығы эпителий ұлпасының құрамындағы клеткалардың қызметіне байланысты.
47-жол:
[[Мезотелий]] - Жалпақ клеткалардың жұқа кабаты. Клеткаларының жиегі тегіс болмай, ирек-ирек болып келеді. Олардың кей бірі екі немесе үш ядролы. Электрондық микроскопиялық зерттеу [[мезотелий]] клеткаларының бетінде [[микробүрлер]]дің болатынын анықтады. Мезотелий шын мағынасындағы эпителий қатарына жатпайды. [[Мезотелий]] клеткаларының фагоцитоздық қабілеті бар. Мезотелий дене куысы мен ұлпалар арасында «сероза» - [[гематолимфа]]лық тоскауыл тұзуге қатысады. Ішкі мүшелер бірімен-бірі қосылып, бітісіп - жабысып калмауына және олардың орнын ауыстырып козғалуына мезотелий колайлы жағдай туғызады.
== Бір қабатты куб пішінде эпителий ==
Эпителийдің бір түрі организмдеағзада сирек кездеседі. Ол аналық жыныс безін қаптайды, бүйректің жүмсақ затының жинаушы түтіктерін, бездердің үсақ өзектерін астарлап тұрады. Қалканша безінде де байкалады. Бүйрек каналшықтарының эпителийінің бос бетінде микробүрлер болады. Клеткаларының үлкендігі бірдей ядросы [[цитоплазма]]сының ортасында орналаскан.
 
== Бір қабатты цилиндр тәрізді эпителий ==
80-жол:
 
== Бүйрек эпителийі ==
Бүйрек ыдырау процесінде пайда болған керексіз заттарды организмненағзадан шығарып қанды тұрақты жағдайға келтіріп отырады.
Бүйректің іші біртекті күрлыстан келген нефрондардан тұрады. Олардың саны 2млн-ға дейін барады. Осы нефрондар арқылы қаннан несеп бөлініп шығады.
Нефронның қүрлысына келсек, ол капилляр шумағын орап жатқан капсуладан басталады. Капсула мен капилляр шумағын бүйрек денешігі деп атайды. Капсула қос қабырғалы тостақанша тәрізді. Оның капилляр шумағына тығыз байланысқан ішкі кабырғасы мен сыртқы кабырғасының арасында саңлау кеңістігі жатады. Осы кеңістікте каннан сүзіліп шыққан сқйықтық жиналады.<br>
87-жол:
Ең ерте дамыған эпителий ішек және тері эпителийі болып саналады. Жоғары сатыдағы жануарларда олар тоскауылдық, сорғыштық, бездік шығарушы осмос реттейтін қызметтер аткарады.
Без эпителийі метаболизм процессінде пайда болған секреттерді сыртқы ортаға шығарып отырады. Ерекше секрет ретінде гормондарды айтуға болады.<br>
Эпителий организмағза бездерінің негізгі массасын құрайды. Бездегі эпителиалдық клеткалардың қызметі - организмағза тіршілігіне қажет заттарды клеткаларда тұзіп, олардан бөліп шығару. Бездер организмдеағзада секрет бөлу қызетіы атқарады. Олардың көпшілігі қалыптасқан жеке органдар. Басқалары органдардың бөлігі болып саналады. Бездер экзокридік және эндокриндік болып бөлінеді. Экзокриндік бездер секрет тұзуші немесе бездік бөлімі мен шығарушы өзектен тұрады. Экзокриндік бездердің классификациясы осы бөлімдерінің құрылысына негізделген. Эндокриндік бездер тікелей қанға түсетін гормондарды бөледі. Эндокриндік бездер бездік клеткалардан тұрады және олардың шығару өзектері болмайды. Бұларға жататындар гипофиз, эпифиз, қалқанша және калканша серік бездері, бүйрек үсті бездер, қы безінің Лангерганс аралшықтары т.б. жатады. Осылардың бэрі организмніңағзаның эндокриндік жүйесін құрайды. Экзокриндік бездер сыртқы ортаға, яғни эпителиймен астарланған органдардың куыстарына немесе терінің бетіне шығарылатын секреттер бөледі.<br>
Бездердің қызмет ететін ұлпаларының ең негізгісі - эпителий ұлпасы. Бездер екіге бөлінеді: бір клеткалы және көп клеткалы. Бір клеткалы бездердің пішіні де, орналасады да әр түрлі болып келеді. Эпителиалдық клетканың ішінде орналасса, онда эндоэпителиалдық бездер деп аталады. Дене сыртында орналасса, онда экзоэпителиальді бездер деп аталады. Өзінің секретін бөлуіне байланысты да ажыратылады: канға немесе бос кеңістікке (эндо- және экзокринді бездер). Сонымен қатар [[белок]]тың, [[мукополисахарид]]ті (немесе мукопротеидті) және баска да секреттер бөліп шығаруына карай да бөлінеді.<br>
Көп клеткалы бездерде 2 түрлі клетка болады: секреторлы, секретті сыртка шығаратын клеткалары. Осы клеткалардың құрылымы мен функциясы әр түрлі болып келеді. Біріншісі сол безге тән спецификалық секрет бөледі. Екіншісі секрет өтетін каналдардың құрамын құрайды. Безді клеткалар кейде сүзгіш және механикалық қасиетімен қатар секторлық функциясында аткарады.<br>
96-жол:
Ең ерте дамыған эпителий ішек және тері эпителийі болып саналады. Жогары сатыдағы жануарларда олар тоскауылдың, сорғыштың, шығарушы, реттеуші қызметтер аткарады. Без эпителийі метаболизм процесінде
 
пайда болған секреттерді сыртқы ортаға шығарып отырады. Ерекше секрет ретінде гормондарды айтуға болады. Секреция клеткадағы биосинтезді айтамыз. Жинақталуы және оның клеткадан тыс шығуы организмніңағзаның қалыпты физиологиялық процестерін камтамасыз етеді. Рекреция - клеткадан кейбір заттардың шығуы (су, иондар). Олар химиялық өзгерістерге үшырамайды. Экскреция - клеткадан зиянды, керек емес заттардың шығарылуы (несеп, несеп қышқылы).<br>
Бездердің көбісі эпителий ұлпасының құрамында болады. Тек бүйрек үсті безінің, гипофиздің паренхималары нейрогенді. Бездер қан тамырларымен, нервтермен және дәнекер ұлпаларымен жақсы қамтамасыз етілген.<br>
[[Экзокринді бездер|Экзокриндік бездер]] экзоэпителиальдық және эндо эпителиальдық болып ажыратылады. Бездік клеткалардың тобы эпителийдің астындағы ұлпаға өтсе, ондай безді экзоэпителиальдық деп аталады. Мысалы, тері, сілекей және [[май бездері]], бауыр т.б. ал эпителиальдық бездер клеткалардың астарлаушы ұлпаға өтпей, эпителиальдық клеткалардың кабатында калса, ондай бездері эндоэпителиальдық дейді. Мысалы, адамның көмекей үсті шеміршек эпителийінің сілекей клеткаларының тобы. Экзокриндік экзоэпителиальдық бездер бір клеткалы және көп клеткалы болуы мүмкін. Экзокриндік экзоэпителиальдық бір клеткалы бездер [[омыртқалылар]]ды кең тараған: турбеляряларда, немертинде, сакиналы құрттарда, моллюскаларда. Экзокриндік экзоэпителиальдық көп клеткалы бездер организмағза бездерінің негізгі массасын құрайды-сілекей, көз жасы, [[тері]], [[май бездері]], [[бауыр]], ұйқы безінің экзокриндік бөлігі. [[Экзокринді бездер|Экзокриндік]] экзоэпителиальдық көп клеткалы бездер өзегінің құрылысына қарай жабайы және күрделі бездер болып бөлінеді. Жай және күрделі бездер түтік тәрізді, альвеолалық (көпіршік) және түтікше альвеолалық болып бөлінуі мүмкін. Тармақталған бір ғана өзегі бар безді қарапайым без дейді. Егер өзектің тармақталған жүйесі болса, ондай бездер күрделі болады. Көптеген күрделі бездер өте үлкен келеді, оларды органдар деп атауға болады (бауыр мен ұйқы безі). Экзокриндік экзоэпителиальдық бездер бір клеткалы және көп клеткалы болуы мүмкін. <br>
Секреттің химиялық құрамы әртүрлі болады. Осыған байланысты экзокриндік бездерді ақуыздық, сілекей, аралас (ақуызды-сілекейлік) және май бездері деп бөледі. Секреторлық эпителиальдық клеткалардың пішіні түрліше болады. Секрет бөлуші клеткалардың клеткааралық кеңістігі біршама үлкен. Секреторлық клеткалардың ядросы ірі, [[хроматин]]і көп және ядрошығы да ерекше болып келеді. Секрет бөлуші клеткалардың бэрінде эндоплазмалық тор мен [[Гольджи аппараты]] жаксы жетілген және митохондриялар көп болады. Бездік клеткалардың құрылысы полярлы келеді.
Секреттің бөліну типтері. Безді сипаттауда секреттің клеткадан бөлінуі маңызды роль атқарады. Ертеде бездерді экструзия типі бойынша классификацияланған. Яғни секретті түзу тэсіліне карай ажыраткан.<br>
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Эпителий» бетінен алынған